بحران اقلیمی میان‌رودان

ویرانی‌های محیط‌زیستی عراق سال‌ها قبل از تهاجم آمریکا و متحدانش در سال 2003 و از زمان حاکمیت صدام حسین از ابتدای دهه 80 و تجاوز نظامی به ایران آغاز شد. به مدت 40 سال، عراق از بحرانی به بحران دیگر با جنگ‌ها و درگیری‌های داخلی زیرساخت‌های خود را هر روز ویران‌تر از دیروز دیده است. پس از تحمیل جنگ به ایران، تجاوز نظامی به کویت و 13 سال تحریم اقتصادی تنبیهی بعد از آن در دهه 1990 آغاز شد. تهاجم انگلیس و آمریکا به عراق در سال 2003، این کشور را در مدت دو دهه اخیر در آشفتگی سیاسی و اقتصادی قرار داد.

این شوک‌ها با جابه‌جایی منابع آب، فرسایش زیرساخت‌ها و گسترش بحران محیط‌زیستی با مداخله برای خشکاندن تالاب‌ها، خسارت‌های ویرانگری به محیط زیست عراق و کشورهای همسایه از‌جمله ایران وارد کرده است. از خشک‌سالی گرفته تا توفان‌های شن و بیماری‌های مزمن مرتبط با آلودگی سمی ناشی از میادین نفتی در جنوب، شرایط اقلیمی در عراق در سال‌های اخیر به طرز محسوسی بدتر شده است. این روند به‌ویژه هنگام کاهش ظرفیت حاکمیتی دولتی و نهادی به‌ویژه پس از سال 2003 آسیب‌رسان‌تر شده است.

حوضه رودخانه‌های دجله و فرات از چندین منطقه اقلیمی از مدیترانه تا آب‌وهوای گرم و خشک بیابانی عبور می‌کند. در قسمت‌های بالای حوضه، بارش باران و برف میزان بارندگی بالایی دارد (تا هزارو 500 میلی‌متر در سال)؛ درحالی‌که در بخش‌های پایین‌تر بارش بسیار کم (تا 60 میلی‌متر در سال) برقرار است. سامانه رودخانه دجله و فرات با چالش‌های زیادی مانند کاهش کیفیت و کمیت آب مواجه است. بهره‌وری پایین آب، تغییرات اقلیمی و سدسازی، سامانه رودخانه را تهدید می‌کند و منجر به آسیب دائمی به طبیعت، مهاجرت شهری و گاهی درگیری‌های خشونت‌آمیز در عراق می‌شود. فرات پس از شکل‌گیری در ترکیه و عبور از سوریه به عراق می‌رسد و حدود دوهزارو 800 کیلومتر طول دارد. طول دجله در مجموع حدود هزارو 900 کیلومتر است. حوضه رودخانه دجله و فرات حدود 917 هزار کیلومتر مربع وسعت دارد.

بیشتر دشت میان‌رودان را رسوبات کواترنری پوشانده است. این رسوبات دشت سیلابی رودخانه‌های دجله و فرات را تشکیل می‌دهند. تپه‌های شنی خزنده و همچنین ورقه‌های شنی در مناطق وسیع باعث بیابان‌زایی می‌شوند. دلیل اصلی این امر تغییرات اقلیمی و رهاشدن مناطق کشاورزی است. شورشدن یکی دیگر از مشکلات مهم دشت است که در آن مناطق آسیب‌پذیری در حال رشد هستند و غلظت نمک در خاک و همچنین آب‌های زیرزمینی به‌سرعت در حال افزایش است. افزایش شوری ناشی از مدیریت نادرست منابع آب و افزایش شوری آب‌های سطحی و زیرزمینی است. شوری شدید آب در دشت‌های پیرامون فرات در سفرهای اخیر نگارنده به عراق به صورت مسئله‌ای جدی و کلان خودنمایی می‌کرد.

حدود دوسوم از 10.2 میلیارد مترمکعب آب ایران که از کشور خارج می‌شود، درواقع از مرزهای ایران به عراق سرازیر می‌شود. در سال 1398 وزارت نیرو برنامه‌های خود را برای ساخت 109 سد برای هدایت آب اضافی موجود در مخازن سدها به دیگر استان‌های مستعد خشک‌سالی در سراسر کشور اعلام کرد. ایران به منحرف‌کردن زاب کوچک برای تغذیه دریاچه ارومیه ادامه می‌دهد و رودخانه سیروان برای پروژه‌های آبیاری در منطقه مرزی سرپل‌ذهاب ایران منحرف می‌شود. در نتیجه، جریان سیروان و زاب کوچک -هر دو از سرشاخه‌های رودخانه دجله- کاهش می‌یابد. تونل آب نوسود در 10 کیلومتری غرب سد داریان، آب سیروان را به کرمانشاه و دیگر نقاط غرب ایران منحرف کرده است.

دولت اقلیم کردستان عراق با توسعه سدسازی همراه با 17 سد موجود، برای تولید برق و تأمین آب برای آبیاری، ماهیگیری و گردشگری برنامه‌ریزی می‌کند. این در حالی است که این سدسازی مانع از تأمین آب به دیگر مناطق عراق ازجمله بغداد و کربلا و نجف می‌شود.

در جنوب عراق هم‌مرز با ایران، تالاب‌های میان‌رودان در حال کوچک‌شدن هستند. زه‌کشی تالاب‌ها به همراه سدسازی باعث شور‌شدن شدید رودخانه‌ها ازجمله کارون می‌شود. مقامات محلی کردستان عراق هشدار داده‌اند که پروژه‌های سدسازی و انحراف آب به‌ویژه در ترکیه می‌تواند منجر به فاجعه‌ای بزرگ در جریان آب در عراق و رودخانه کرخه در ایران شود که تالاب‌های میان‌رودان را تغذیه می‌کند. به‌این‌ترتیب به زمین‌های کشاورزی، حیات وحش و گردشگری آسیب می‌رسد. حدود 750 هکتار زمین کشاورزی و 400 پروژه ماهیگیری ممکن است با نابودی کامل روبه‌رو شوند. سیروان و زاب کوچک در فصل تابستان، زمانی که پروژه‌های کشاورزی انجام می‌شود، آب بخش‌های وسیعی از عراق را تأمین می‌کند. جریان رودخانه از ایران به سیروان در اواخر سال گذشته به هفت مترمکعب در ثانیه کاهش یافت که نسبت به سطح اولیه 45 مترمکعب در ثانیه به میزان درخورتوجهی کاهش یافته است. دبی رودخانه زاب کوچک به دو مترمکعب در ثانیه کاهش یافته است که در اصل به معنی توقف جریان آب است.

مناطق وسیعی از تالاب‌های میان‌رودان در عراق بین دهه‌های 1950 و 1990 برای پاک‌سازی به سامانه رودخانه دجله-فرات تخلیه شدند. این تالاب‌ها قبلا مساحتی حدود 20 هزار کیلومترمربع را پوشش می‌دادند. تالاب‌های فرعی هویزه، مرکزی و حمار به دلایل مختلف در زمان‌های مختلف زه‌کشی شدند. در دهه 1990، تالاب‌ها به انگیزه‌های سیاسی، یعنی مجبورکردن شیعیان ساکن در تالاب‌ها به مهاجرت از منطقه و مجازات آنها به دلیل نقش‌شان در قیام انتفاضه شعبانیه در 1991 -اسفند 1369- علیه دولت صدام حسین، خشک شد. با این حال، استدلال دولت این بود که زمین‌ها را برای کشاورزی بازپس می‌گیرد و مکان‌های پرورش پشه‌ها را نابود می‌کند! جابه‌جایی بیش از 200 هزار نفر به‌عنوان پاک‌سازی قومی توصیف شد. خشک‌شدن تالاب‌های میان‌رودان از سوی سازمان ملل متحد به‌عنوان یک «فاجعه غم‌انگیز انسانی و محیط‌زیستی» هم‌تراز با جنگل‌زدایی جنگل‌های آمازون و به‌عنوان یکی از بدترین سوانح محیط‌زیستی قرن بیستم توصیف شده است. معرفی فناوری‌های نوین آبیاری و انرژی‌های تجدیدپذیر، انحراف آب به سمت توسعه صنعتی در امتداد مرزها، که در مقایسه با پروژه‌های کشاورزی از نظر آب کم‌مصرف است و احیای تالاب‌ها از برنامه‌هایی است که به مدیریت پایدار آب در این منطقه کمک خواهد کرد.