چند سؤال درباره گذشته

سال‌ها پیش دبیر مجموعه‌ کتابی بودم به نام «داستان فکر ایرانی» برای نوجوانان در ۹ جلد که از دوره باستان تا دوره معاصر را شامل می‌شد. فکر می‌کنم چاپ پنجم یا ششم این مجموعه در کتاب‌فروشی‌ها باشد. یکی از جلدهای آن درباره دوره برافتادن ساسانیان و گسترش دین اسلام در ایران بود. شاید آن روزها که می‌نوشتم، حال و هوایم با حالا فرق داشت، اما یادم هست که سر دو، سه موضوع چالش داشتم؛ چگونه امپراتوری به آن بزرگی به دست یک قدرت محلی نوظهور فروپاشید؟ اسلام و بعد شیعه چگونه در ایران فراگیر شد؟ و چیزهایی از این قبیل. البته در پاسخ پرسش‌هایی چنین، پاسخ‌های حاضر و آماده‌ای در کتاب‌هایی بود و کار نوشتن آن کتاب با منابع تا آن روز معتبری که می‌شناختم، راه می‌افتاد. روایتی خطی در کتاب‌ها بود که جنگ را بین اعراب مسلمان و ایرانیان زرتشتی صورت‌بندی می‌کرد و روایت‌های سرراست دیگری نیز وجود دارد که بسته به گرایش‌ها به ایران باستان یا اسلام، یکی از آنها را انتخاب می‌کنی. برای آدم‌هایی مثل من هم که نگاهی به هر دو دارند، باز راه‌هایی برای نوشتن بود؛ از‌جمله اینکه این حمله‌ها در زمان خلفای بعد از پیامبر رخ داده بود و برخی قیام‌های ایرانیان مثل ابومسلم، راه‌حلی برای کاهش تعارض به دست می‌داد. نوشتن آن کتاب تمام شد و کتاب چاپ شد اما نوشتنش شاخک‌هایم را به این موضوع و دوره‌ای که حالا به آن می‌گویند باستان متأخر و اسلام آغازین و عربستان پیش از اسلام و عربستان آغاز اسلام و ایران دوره اسلامی و رفتار دست‌نشاندگان خلفا حساس کرد. همواره به این فکر می‌کردم و می‌کنم که روزی بنشینم و آن را با حال و هوای حالایم بازنویسی کنم.

این شاخک‌های حساس باعث شد در سال‌های اخیر با کارهای مجموعه‌ای از بچه‌های فعال در حوزه مطالعات اسلامی آشنا شوم که با نگاهی گسترده و متکثر در بازتاب و گزارش پژوهش‌های نو در این حوزه‌ها فعالیت می‌کنند. 

از این طریق، با نسل جدیدی از پژوهشگران جوانی آشنا شدم که در دانشگاه‌های مختلف دنیا در این زمینه‌ها مطالعه می‌کنند. با پژوهش‌ها و پروژه‌هایی آشنا شدم که نگاهم را تا حدود زیادی به این موضوعات تغییر داد یا شاید بهتر باشد بگویم پیچیدگی‌های این حوزه را نشانم داد.

یکی از موضوع‌هایی که در سال‌های اخیر بسیار پر‌سرو‌صدا و البته حائز اهمیت است، کشف تعداد زیادی سنگ‌نوشته مربوط به عربستان پیش از اسلام است که نگاه کلیشه‌ای ما را نسبت به عربستان پیش از اسلام تغییر داده است. البته عربستان سعودی هم‌زمان که برای آینده سرمایه‌گذاری‌های بلندپروازانه‌ای را در سال‌های اخیر شروع کرده است، در کاوش گذشته نیز پروژه‌های زیادی را پیش می‌برد؛ هم در زمینه باستان‌شناسی دوران پیش از تاریخ در عربستان و هم دوران باستان متأخر. یکی از اولین جاهایی که من اطلاعات دقیقی در این زمینه دیدم، در میان کارهای همین مجموعه بود.

در سال‌های اخیر مطالعه منابع غیر‌‌اسلامی مثل متون مسیحیان سریانی، یهودیان، بوداییان و زرتشتیان در دوره ظهور اسلام مورد توجه قرار گرفته است. مطالعات اخیر نشان می‌دهد که بخش زیادی از ایرانیان هنگام ظهور اسلام -‌دست‌کم در غرب امپراتوری- مسیحی بودند و به زبان‌های عربی و سریانی سخن می‌گفتند و آنان اولین کسانی بودند که با اعراب مسلمان روبه‌رو شدند و جنگیدند.

مثل کار قبلی که معرفی کردم، با این دوستان هم آشنایی ندارم و تاکنون هیچ‌کدامشان را ندیده‌ام، اما از پایگاهشان در اینترنت و شبکه‌های اجتماعی‌شان بسیار استفاده کرده‌ام. خوبی کارشان این است که گزارش‌ها، مقالات و گفت‌وگوهایشان از نظر زبان و لحن خیلی تخصصی نیست و عموم علاقه‌مندان می‌توانند از آن استفاده کنند.

من از سایت دورنما به نشانی

 https://doornamaamag.ir و کانال تلگرامی عنقا به نشانی anqanotes@ برای دستیابی به فعالیت‌های این مجموعه استفاده می‌کنم اما می‌دانم در شبکه‌های مختلف مثل آپارات، اینستاگرام و‌... هم صفحه دارند و پادکست نیز منتشر می‌کنند.

کانال عنقا را زهیر میرکریمی اداره می‌کند که گفت‌وگوها و گزارش‌هایی در سایت دورنما هم دارد. در مجله اینترنتی دورنما، مهرداد عباسی به‌عنوان سردبیر و عاطفه بیگدلی، فاطمه عباسی، ریحانه علیرضایی و فاطمه مصلح‌زاده به‌عنوان گروه اصلی تولید محتوا همکاری دارند. در سایت دورنما درباره خودشان نوشته‌اند: دورنما مجموعه‌ای مستقل و غیرانتفاعی است که در سال ۱۳۹۸ خورشیدی به‌ همت گروهی از پژوهشگران و دانشجویان مطالعات اسلام شکل گرفته است. هدف از راه‌اندازی این مجله اینترنتی شناخت دقیق و عمیق پژوهش‌های اسلام‌شناسانه درخور توجه در سطح بین‌المللی و تثبیت و تقویت جریان «اسلام‌پژوهی آکادمیک» در میان فارسی‌زبانان و فارسی‌دانان است. فعالیت دورنما در قالب کانال تلگرامی آغاز شد و پس از مدتی با ایجاد صفحه‌های اینستاگرام و توییتر و افتتاح کانال‌های آپارات و یوتیوب گسترش یافت. بااین‌حال، مجموعه کامل محصولات دورنما به‌صورت یکجا در قالب متن، صدا و تصویر ذیل سه عنوان خواندنی‌ها، شنیدنی‌ها و دیدنی‌ها در تارنمای دورنما عرضه می‌شود.

نام‌گذاری این مجموعه به «دورنما» از یک‌ سو تداعی‌‌کننده عبارت «دریچه‌ای به واکاوی رهیافت‌های نو در مطالعات اسلام» است که سرواژه‌ای است برای ایضاح خط‌مشی و جایگاه این مجله اینترنتی و از دیگر سو دلالت‌کننده بر معنای «نماینده پژوهش‌های دور از دسترس ما» که تعبیری است برای تبیین محدوده کاری این مجموعه. 

مجله دورنما به توصیف و تحلیل آثار، پژوهش‌ها و شخصیت‌هایی می‌پردازد که رهیافتی نوگرایانه و محققانه به مطالعات اسلام دارند. رسالت اصلی دورنما، هر‌چه آشناترکردن مخاطبان با نظریه‌ها، مسئله‌ها، روش‌ها و دیدگاه‌های هم نوگرایان جهان اسلام و هم پژوهشگران غربی در حوزه اسلام‌شناسی و اسلام‌پژوهی است.

دورنما به هیچ نهاد یا سازمان دولتی و غیردولتی وابسته نیست و دست‌اندرکاران دورنما ـ‌چه در سطح گردانندگان اصلی و چه در سطح همکاران و مشاوران‌ـ هیچ بهره مادی و مالی از این مجموعه نمی‌برند. میل به دانایی و علاقه به امر پژوهش، ویژگی مشترک گردانندگان و دوستان دورنماست و احساس نیاز به شناختن و شناساندن روش علمی در اسلام‌شناسی و اسلام‌پژوهی، آنان را در قالب مجموعه‌ای واحد گرد‌هم آورده است. تنها سرمایه دورنما، لطف و توجه این عزیزان است که بدون هیچ چشم‌داشتی صادقانه و صمیمانه دعوت ما را می‌پذیرند و همکار و همراه ما در این مسیر می‌شوند. دورنما قدردان این سرمایه بزرگ و بی‌پایان است و دست همه علاقه‌مندان به سرمایه‌گذاری در این مجموعه را به گرمی می‌فشارد.