بازتعریف فرهنگ ارتباطات در میدان سیال مجازی

احمد افروز، کارشناس رسانه و ارتباطات: با ظهور نسل دوم اینترنت، بستر نوینی برای برقراری ارتباطات انسانی در بستر فضای مجازی متولد شد؛ صحنه‌ای که رفته‌رفته و البته به فوریت از یک فضای کوچک مجازی و همپای رشد سریع تکنولوژی‌های نوین ارتباطی، به کاربری‌های روزانه عموم تسری یافت. فضای مجازی در برخی مواقع حتی پیش‌تر از فضای حقیقی در حرکت، رشد و توسعه است تا جایی که این فضا کاملا جدی و موازی با فضای حقیقی، همه‌روزه ابعاد و بسط بیشتری به خود می‌گیرد.

ورود اینترنت به پیام‌رسان‌های مختلف و بارش اپلیکیشن‌ها و شبکه‌های اجتماعی متنوع نیز جهش فوق‌العاده‌ای به میدان مجازی داده است تا عملا نظریه «دهکده جهانی» مارشال مک‌لوهان تحقق یافته و حتی فراتر از آن «کومه‌های تنهایی» انسان‌ها در معرض ظهور قرار گیرد. هم‌اکنون فضای مجازی و ارتباطات انسانی در بستر موبایل، واقعیتی پذیرفته‌شده و حتی تنیده‌شده در جوامع انسانی است و افراد اغلب کم‌و‌بیش و گاه به اجبار از سوی ساختارهای جدید جامعه، در این فضا حضور دارند. این عنصر الزامی جامعه جهانی چاره‌ای جز این برای ساختارها و نهادهای درگیر با مخاطب عام هم نمی‌گذارد.

یکی از الزامات هر پدیده‌ای، تعریف فرهنگ استفاده و بهره‌مندی از آن است. فضای مجازی به افراد فرصت می‌دهد تا در فضای جدید به تعامل با دیگران بپردازند؛ پس با نوع جدیدی از ارتباط مواجه هستیم که هرچند اساس و بنیان آن با دنیای حقیقی یکی است، اما به هر حال حائز تفاوت‌های بسیاری‌اند که لزوم یادگیری فرهنگ مجازی را بیش از پیش مطرح می‌کند.

هرچند در ابتدای ظهور این پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی، عمده استفاده افراد از این فضا اشتراک‌گذاری سوژه‌های شخصی و شاید دل‌نوشته‌های ساده بود، اما با توجه به تجربه حضور چندساله در فضای مجازی، این امکان از محلی برای اشتراک‌گذاری خاطرات و سبک زندگی افراد، درگاهی برای بیان جدی عقاید و ابراز نظر یا تشکیل گعده‌ها درباره مسائل مختلف جامعه روز شده است.

ورود افراد به فضای مجازی، در درجه اول حامل این پیام است که «من یک شهروند جهان مجازی هستم» و این امکان و اجازه را برای دیگران فراهم می‌کند تا فضای مشارکت و تعامل با یکدیگر برایشان فراهم شود. افراد تحت عنوان فالوور در صفحه دیگری حضور می‌یابند و فارغ از ارتباط در دنیای حقیقی، پذیرش دوستی به معنای تأیید و آغاز ارتباط است. از سوی دیگر، افراد بسیاری هم به دلایل مختلف ازجمله کسب‌وکارهای اینترنتی، تولید محتوا، بلاگری، تبلیغات و... به دنبال جذب حداکثری فالوور هستند که احتمالا همه ما درخواست‌های این‌چنینی را در صفحه شخصی خود مشاهده کرده‌ایم.

در کنار این، صرف ارسال درخواست دوستی یا حتی پذیرفتن درخواست از طرف افراد فعال در فضای مجازی، رفتاری نادرست محسوب نمی‌شود، بلکه فقط شروع یک رابطه جدید است که اگر مبتنی بر رعایت احترام متقابل، اصول اخلاقی، شرعی و حقوق شهروندی باشد، نتایج مطلوبی درپی خواهد داشت. در غیر این صورت رابطه‌ای ناسالم محسوب می‌شود که می‌توان به محض خروج طرف مقابل از قواعد عنوان‌شده، رابطه را خاتمه داد. هرچند با توجه به ماهیت شخصی‌بودن فضای مجازی برای افراد، پیام‌های دریافتی نیز شمایلی کاملا شخصی تلقی می‌شود. اینجا یک مسئولیت دو‌طرفه متوجه فرستنده و گیرنده پیام است تا حریم‌ها، حرمت‌ها و اصول رازداری و... را رعایت کنند. نکته شایان توجه دیگر این است که برقراری ارتباط افراد در فضای مجازی منوط به کسب اجازه در دنیای حقیقی نبوده و صاحبان ارتباط در دنیای حقیقی، صاحب حق ویژه در دنیای مجازی برای تأیید و تصویب ارتباط دو فرد نیستند.

فضای مجازی فرصتی مناسب برای توسعه ارتباطات انسانی اعم از ارتباط کاری، علمی، فرهنگی و حتی دوستی‌های عاطفی است که در صورت رعایت فرهنگ مناسب، نه‌تنها مطلوب است، بلکه منجر به اتفاقات جالب برای افراد نیز می‌شود. لازمه این نوع ارتباطات نیز داشتن درک درست از این فضا و عدم سوءاستفاده از آن به دلیل ماهیت آزاد و ساختار ساده آن است. به هر ترتیب، تکنولوژی‌های نوین ارتباطی مثل رسانه‌های مدرن امروزی لازم حیات زیست‌ جمعی فعلی‌اند که فعالیت درست در آن داشتن سواد رسانه‌ای و فرهنگ مجازی را متبادر می‌کند.