اختلاف در مفهوم ایران یا وفاداری به ایران؟!

میرمهرداد میرسنجری*

با توجه به یادداشتی در روزنامه «شرق» که به طور مکرر در آن تأکید شده که گویی در مفهوم ایران دچار اختلاف فهم هستیم!، ملت ایران متعلق به یک قوم و زبان خاص نیست!، هویت ملی نباید به یک زبان، قوم یا نژاد خاص تقلیل پیدا کند!، باید از فهم‌های باستان‌گرا و نگاه تاریخی به هویت ایرانی خودداری کنیم!، ضروری است با یادآوری تعریف مفهوم هویت ملی ایرانی از منظر مصالح و منافع ملی، تاریخ تجزیه ایران و نگاه‌های خصمانه برخی همسایگان آزمند به ایران بازخوانی شود تا این افراد، از این دوگانگی ذهنی و برداشت‌های نادرست تاریخی رهایی یابند. در این میان نگاه تک‌بعدی به مفهوم ایران امروزین، با خلق واژگانی همچون «اکنونیت و معاصریت» و با تأکید بر نادیده‌انگاشتن تاریخ و تمدن دیرین ایران، نگاهی غیرواقع‌بینانه، غیرمنصفانه، غیرعلمی و ابتر بوده و آن‌سان واجد ارزش تحلیلی است که از زاویه‌های گوناگون تاریخی، جغرافیایی، ژئوپلیتیک، حقوقی، باستان‌شناسانه و رفتارشناسانه هم مورد تجزیه، تحلیل و واکاوی قرار گیرد. مگر می‌شود درباره مفهوم ایران ابراز نظر کرد، بی‌نیاز از فهم هویت پیوسته تاریخی هزاران‌ساله ایران، آن‌هم با تأکید ضمنی بر نادیده‌انگاشتن تاریخ ایران باستان؟! تاریخ ایران، چه ایران باستان و چه ایران پس از اسلام، چه دوست داشته باشیم چه نداشته باشیم، بخشی از هویت ایرانی است و باید بپذیریم که هویت ملی ملت یگانه و یکپارچه ایران امروزین، در خلأ شکل نگرفته است که بخواهیم با تأکید بر برخی واژگان، آن را در ظرف زمانی امروز محصور کنیم. اما آیا ایران، مفهومی جدید است و توسط رضاشاه پهلوی به وجود آمده؟ و آیا زبان ملی فارسی، زبان یک قوم خاص است که توسط رضاشاه بر ایرانیان تحمیل شده!؟ تاریخ علم می‌گوید سنگ‌بنای هویت ایرانی را 10 هزار سال دیرینگی پیوسته و مستمر تمدنی با جلوه‌های اسناد هویتی همچون تپه سیلک و مارلیک و شهر سوخته و جیرفت و... شکل داده و تاریخ مکتوب نخستین دولت ملت جهان در 2500 سال پیش و آغاز شاهنشاهی هخامنشیان توسط کورش بزرگ نیز از سوی امثال هرودوت و گزنفون در دسترس است. دشمنان هویت ایرانشهری هر آنچه را به هویت ایرانی مربوط می‌شود، به پهلوی‌ها می‌چسبانند تا به طریق اولی، به راحتی بتوانند ایران و هویت و تاریخ و تمدن ایرانی را هم مورد حمله و انواع اتهام‌ها قرار دهند. واگرایان قومی، مدعی‌اند نام ایران، نامی جدید است که در سال 1313 خورشیدی توسط رضاشاه پهلوی متداول شده و پیش از آن وجود نداشته است! در حالی که واژه ایران ریشه در تاریخ هزاران‌ساله تمدن ایرانی دارد. در اوستا، منطقه‌ای که نخستین مهد زندگی آریایی‌ها بوده، ایران‌وئجه نامیده شده‌ که به معنای «سرزمین آریاها» است. در کتیبه سه‌زبانه 1800‌ساله کعبه زرتشت نوشته اردشیر پاپکان، بنیان‌گذار شاهنشاهی ساسانی، به نام ایران اشاره شده ‌است و ایرانشهر، نام کشورمان، از دست‌کم 1800 سال پیش تا قرن‌ها پس از اسلام بوده؛ از وقتی که شاپور ساسانی گفت من خداوندگار ایرانشهرم تا وقتی که ابوریحان بیرونی ایرانشهر را قلب زمین نامید. زبان فارسی نیز برخلاف ادعاهای واگرایان قومی نه ویژه قومی موهوم و ناپیدا به نام قوم فارس است و نه با جبر رضاشاه پهلوی در ایران متداول شده بلکه در طول قرن‌ها، با انتخاب طبیعی و اختیاری دودمان‌های حاکم بر ایران، زبان ملی و دیوانی همه ایران بوده است. درحالی‌که ده‌ها زبان و گویش متداول در گوشه‌گوشه ایران همچون گیلکی، مازندرانی، لری، کردی، بختیاری، تالشی، تاتی، آذری، زرگری، سنگسری، زازایی، دزفولی و... هم در طول قرن‌ها بدون هیچ محدودیتی در کنار زبان ملی فارسی تا امروز مورد استفاده ملت ایران بوده‌اند و به حیات خود ادامه داده‌اند. بنابراین کاربرد تاریخی فراگیر و غیرقومی زبان فارسی در گستره ایرانشهر از مرزهای چین و تاجیکستان تا آناتولی و کردستانات و از دربند داغستان روسیه کنونی تا کرانه‌های بحرین بزرگ، هیچ‌گاه تحمیلی نبوده است. در سال ۱۸۷۲ در نشست ادیبان و زبان‌شناسان اروپایی در برلین، چهار زبان‌ یونانی، فارسی، لاتین و سانسکریت به عنوان زبان‌های کلاسیک جهان اعلام شدند. بر پایه تعریف، زبانی کلاسیک به‌شمار می‌آید که باستانی و دارای ادبیات پرباری باشد و همچنین در واپسین هزاره زندگانی خود دچار دگرگونی‌های اندکی شده باشد و فارسی از نظر آثار ادبی و شمار و گوناگونی واژگان و همچنین ضرب‌المثل‌ها به عنوان یکی از غنی‌ترین و پرمایه‌ترین زبان‌های جهان معرفی شده که از هزاره گذشته تا به امروز، آثار شناخته‌شده‌ای را همچون شاهنامه فردوسی، آثار مولوی، رباعیات خیام، پنج گنج نظامی، دیوان حافظ، منطق‌الطیر عطار نیشابوری و گلستان و بوستان سعدی به جهانیان عرضه داشته است. زبان فارسی در امپراتوری هندوستان تقریبا به مدت هزار سال، زبان علمی، ادبی و زبان رسمی بوده‌ است. زبانی که در دوره ترک‌های غزنوی به هند راه یافت و با تأسیس امپراتوری گورکانیان به اوج پیشرفت خود رسید و زبان رسمی هند شد و شاعران بزرگی همچون بیدل دهلوی، امیرخسرو دهلوی و دستگاه شعری سبک هندی را در خود پروراند و بخش‌های زیادی از تاریخ و ادبیات هند به این زبان نگاشته شده‌ است که پس از ورود استعمار بریتانیا، در سال ۱۸۳۲ میلادی، زبان فارسی ممنوع و زبان انگلیسی جایگزین آن شد. در امپراتوری عثمانی هم به مدت بیش از هفت قرن، زبان فارسی، زبان درباری، دیپلماسی، تاریخ‌نگاری، ادبیات و مورد تدریس در مدارس دولتی بوده است؛ به گونه‌ای که در آغاز تشکیل ترکیه نوین در 1923 میلادی و پیش از سیاست فارسی‌زدایی آتاترک، در فرهنگ عثمانی و زبان ترکی نزدیک به ۵۰ هزار واژه، پارسی سره یا عربی پارسی‌شده، وجود داشته است. کوتاه سخن اینکه هر کثرتی (دینی، تباری، زبانی و.‌‌..) ذیل نام ایران به یک وحدت تاریخی ختم می‌شود و در صورتی همه ملت یگانه ایران، فارغ از هر زبان و گویش و آیین و تبار، نسبت به ایرانی که در آن زندگی می‌کنند، احساس تعلق‌خاطر می‌کنند که مفهوم ایران، نه با درکی تنگ‌نظرانه و محلی و قومی و زبانی، بلکه مفهومی توسعه‌یافته بر پایه حقوق شهروندی ملی و واقعیت‌های تاریخی هویتی جامعه ایرانشهری تبیین شود؛ با رفع کمبود آگاهی‌رسانی رسمی همگانی در سطح مدارس و دانشگاه‌ها و رسانه ملی.

* استادیار دانشگاه و پژوهشگر فرهنگی و ژئوپلیتیک

آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.