بانک صادرات در گذر تاریخ
نعمت احمدی . حقوقدان
ایران با تاریخی مؤخر از دیگر کشورها به روش بانکداری مدرن تن داد و علت آن را باید در نگاه بازار سنتی ایران دانست که به دولتها اعتماد کمتری داشتند و برای جلوگیری از اطلاع دولت از سرمایه خود بیشتر به جمعآوری و نگهداری پول در خانهها عادت داشتند. دو بانک استقراضی و شاهنشاهی که توسط دولت روسیه و دولت انگلیس در ایران تأسیس شد، در واقع مرکز معاملات و گردش پول و وام و استقراض طبقات بالادست جامعه بودند. با کودتای سوم اسفند و متعاقب آن انقراض قاجاریه و تشکیل دولت جدید پهلوی و استقرار حکومت مرکزی و ایجاد امنیت در داخل کشور لزوم تشکیل و تأسیس بانک به شیوه غربیها مورد توجه دولت جدید قرار گرفت. بانکهای ملی و مرکزی و سپس بانک سپه و دیگر بانکها که دولتی بودند؛ مانند بانک مسکن و کشاورزی را دولت تشکیل داد. بخش خصوصی با توجه به لزوم تأسیس بانک فارغ از بانکهایی که دولت چه به صورت بانکهای عمومی و چه بانکهای تخصصی در دستور کار داشتند، درصدد تأسیس بانک خصوصی برآمدند. علت آن را هم باید در عدم موفقیت بانکهای دولتی به جلب سرمایه مردم دانست. دگرگونی اقتصادی که بعد از جنگ جهانی دوم و لزوم بازسازی کشورهای آزاد و تقویت آنان در مقابل بلوک کمونیستی نصیب ایران هم شده بود، خانوادههای ثروتمند و تجار صاحبنام را به فکر تأسیس بانک انداخت. بانک صادرات در گرماگرم مسائل نفت در سال 1331 درست در 16 شهریور 1331 توسط دو خانواده متمول آن روزگار، خانواده بلورفروشان و خانواده محمدعلی مفرح با سرمایه دو میلیون تومان به صورت اعتبار و سههزارو 500 تومان به صورت قرضی در نزدیکی بازار در طبقه دوم خانهای در مجاورت تکیه دولت نزدیک بانک ملی شعبه مرکزی راهاندازی و نام اولیهاش بانک صادرات و معادن بود. شروع به کار عمومی آن در آبان 1331 است. استقبال مردم از بانک صادرات به حدی بود که در تراز مالی سال اول بانک مجموع سپردههای مردم 17میلیونو 600 هزار ریال بود و تسهیلات و اعتبارات اعطایی به مردم حدود 67 میلیون ریال و جمع داراییهای بانک در سال اول به 44میلیونو 200 هزار ریال شد که سود ویژهای در نخستین سال بالغ بر 700 هزار ریال نصیب صاحبان بانک کرد.
همین توفیق باعث شد بانک صادرات که در آغاز کار با 25 کارمند شعبهاش در تهران را راهاندازی کرد، تعداد شعبات را نخست در شهرهای بزرگ و سپس در شهرهای کوچک هم گسترش دهد. در دهه 40 که این گسترش و فراگیری شعبات به اقصانقاط کشور کشیده شد، هفتهنامه توفیق کاریکاتوری جالب کشید که باید هر سوراخ و سنبهای را محافظت کرد تا مسئولان بانک صادرات شعبهای در آنجا باز نکنند. این گسترش شعبات تا دورافتادهترین نقاط، مردم را با بانکداری آشتی داد و اولین مؤسسه تمدنی مالی بود که توانست اعتماد مردم را جلب کند؛ هرچند مخالفان گسترش بانک صادرات که توانسته بود دیگر رقبای بانکهای خصوصی را از میدان به در کند، در جامعه مذهبی قبل از انقلاب مذهبیون رغبتی به سپردن پول خود به بانک صادرات نداشتند و در انقلاب بیشترین آسیب به شعبات بانک صادرات رسید. نگارنده ناظر افتتاح اولین شعبه بانک صادرات در دهه 40 در شهرستان زرند کرمان بودم، با تابلویی خوشرنگ و آبی که چشمنواز بود. در همان سالها معروف بود که بانک صادرات گسترش شعبات خود را از بانک آو آمریکا که بیشترین شعبه بانکی در سطح آمریکا را دارد، گرفته و رنگ آبی به کار گرفتهشده در تابلو و تزیینات بانک هم مشابه بانک آمریکایی است. بانک صادرات توانست با حضور پررنگ خود در سراسر کشور از دهه 30 به بعد جامعه تجاری سنتی ایران را که عادت به نگهداری نقود خود در صندوق خانه منازل داشت، با بانک آشتی دهد، تسهیل در پرداخت اعتبار به مشتریان و پذیرش سطح اعتبار هر مشتری با توجه به عملکرد و تراز مالی مشتریان این بانک را بین مردم عادی دارای اعتبار ویژهای کرد؛ همچنین در مناطقی که بیشتر فعالیت مردم در امور کشاورزی است، مانند شهرهای کوچک که عمده فعالیت مردم برمیگردد به کشاورزی و باغداری و میدانیم که کشاورزی شغل زودبازدهی نیست و اگر کشاورزی در زراعت هم تعریف شود، صبر کوچک کشاورزی یک سال است، بانک صادرات با تکیه بر این مهم برای کشاورزان و باغداران سطح اعتباری در نظر گرفته بود و با دریافت سفته از مشتریان در حد اعتبار تخصیصی به مشتری به سهولت وام اعتباری میداد و در جوامع سنتی شهرستانها مدتها موقعیت مالی افراد به میزان اعتباری که بانک، بهویژه بانک صادرات به مشتری خود اختصاص میداد، سنجیده میشد. همین مطلب هم باعث رونق کار بانک صادرات شده بود که مشتریان کوشش میکردند رابطه مالی بیشتر و بیشتری با بانک صادرات برقرار کنند تا اعتبار اجتماعی آنان از این منظر هم بین مردم بالا برود. بعد از اصلاحات ارضی و حذف روابط ارباب و رعیتی در روستاها، عملا روستاییان دارای زمین، فاقد بنیه مالی بودند و تهیه نهادههای کشاورزی برای اکثریت قریب به اتفاق مردم تازه صاحب زمین شده، مشکل بود؛ هرچند بانک کشاروزی و بانک توسعه کشاورزی وظیفه تأمین منابع مالی را باید برعهده داشت؛ اما بوروکراسی حاکم بر این بانکها که تا هماکنون نیز ادامه دارد، کشاورزان را به سوی بانکهای خصوصی سوق میداد و بانک صادرات بود که خلأ مالی روستاها را پر میکرد. لابد مسئولان بانک آماری از شعب گسترده خود در مناطق روستایی آن زمان دارند که بهترین ساختمان در آن مناطق بود و تصاویری از مردم عادی و عامی که با اقبال از بانک اندوخته اندک خود را به بانک میسپردند، دهه 40 و رونق اقتصادی بعد از ملیشدن صنعت نفت و رابطه گسترده تجار ایرانی با خارج از کشور، بانک صادرات را بر آن داشت که اولین شعبه خود در خارج از کشور را افتتاح کند. بندر هامبورگ در آلمان خاستگاه نخستین بانک صادرات بود.بانک صادرات که در روز 22 آبان 1331 در طبقه دوم ساختمانی استیجاری در کوچه تکیه دولت- کوی مرغیها، شروع به کار کرد. ساختمانی 200متری که مدیران بانک با برداشتن دیوارهای بین سه اتاق از هفت اتاق ساختمان 200متری سالنی با پنج باجه برای دریافت و پرداخت و امور مالی و انتقال چکهای واگذاری و افتتاح حساب تأسیس کرده بودند و هیئتمدیره و بایگانی هم در همان ساختمان مستقر بودند، امروزه در بسیاری از کشورها دارای شعب بانکی است و مالکیت بانکهای مستقلی مانند بانک صادرات تاشکند، لندن plc فیوچر بانک بحرین و آرین بانک افغانستان را دارد و هماکنون در ایران گستردهترین شبکه بانکی با سههزارو 248 شعبه و هزاران کارمند را در اختیار دارد و عنوان گستردهترین شعب بانکی ایران از آنِ بانک صادرات است.
ایران با تاریخی مؤخر از دیگر کشورها به روش بانکداری مدرن تن داد و علت آن را باید در نگاه بازار سنتی ایران دانست که به دولتها اعتماد کمتری داشتند و برای جلوگیری از اطلاع دولت از سرمایه خود بیشتر به جمعآوری و نگهداری پول در خانهها عادت داشتند. دو بانک استقراضی و شاهنشاهی که توسط دولت روسیه و دولت انگلیس در ایران تأسیس شد، در واقع مرکز معاملات و گردش پول و وام و استقراض طبقات بالادست جامعه بودند. با کودتای سوم اسفند و متعاقب آن انقراض قاجاریه و تشکیل دولت جدید پهلوی و استقرار حکومت مرکزی و ایجاد امنیت در داخل کشور لزوم تشکیل و تأسیس بانک به شیوه غربیها مورد توجه دولت جدید قرار گرفت. بانکهای ملی و مرکزی و سپس بانک سپه و دیگر بانکها که دولتی بودند؛ مانند بانک مسکن و کشاورزی را دولت تشکیل داد. بخش خصوصی با توجه به لزوم تأسیس بانک فارغ از بانکهایی که دولت چه به صورت بانکهای عمومی و چه بانکهای تخصصی در دستور کار داشتند، درصدد تأسیس بانک خصوصی برآمدند. علت آن را هم باید در عدم موفقیت بانکهای دولتی به جلب سرمایه مردم دانست. دگرگونی اقتصادی که بعد از جنگ جهانی دوم و لزوم بازسازی کشورهای آزاد و تقویت آنان در مقابل بلوک کمونیستی نصیب ایران هم شده بود، خانوادههای ثروتمند و تجار صاحبنام را به فکر تأسیس بانک انداخت. بانک صادرات در گرماگرم مسائل نفت در سال 1331 درست در 16 شهریور 1331 توسط دو خانواده متمول آن روزگار، خانواده بلورفروشان و خانواده محمدعلی مفرح با سرمایه دو میلیون تومان به صورت اعتبار و سههزارو 500 تومان به صورت قرضی در نزدیکی بازار در طبقه دوم خانهای در مجاورت تکیه دولت نزدیک بانک ملی شعبه مرکزی راهاندازی و نام اولیهاش بانک صادرات و معادن بود. شروع به کار عمومی آن در آبان 1331 است. استقبال مردم از بانک صادرات به حدی بود که در تراز مالی سال اول بانک مجموع سپردههای مردم 17میلیونو 600 هزار ریال بود و تسهیلات و اعتبارات اعطایی به مردم حدود 67 میلیون ریال و جمع داراییهای بانک در سال اول به 44میلیونو 200 هزار ریال شد که سود ویژهای در نخستین سال بالغ بر 700 هزار ریال نصیب صاحبان بانک کرد.
همین توفیق باعث شد بانک صادرات که در آغاز کار با 25 کارمند شعبهاش در تهران را راهاندازی کرد، تعداد شعبات را نخست در شهرهای بزرگ و سپس در شهرهای کوچک هم گسترش دهد. در دهه 40 که این گسترش و فراگیری شعبات به اقصانقاط کشور کشیده شد، هفتهنامه توفیق کاریکاتوری جالب کشید که باید هر سوراخ و سنبهای را محافظت کرد تا مسئولان بانک صادرات شعبهای در آنجا باز نکنند. این گسترش شعبات تا دورافتادهترین نقاط، مردم را با بانکداری آشتی داد و اولین مؤسسه تمدنی مالی بود که توانست اعتماد مردم را جلب کند؛ هرچند مخالفان گسترش بانک صادرات که توانسته بود دیگر رقبای بانکهای خصوصی را از میدان به در کند، در جامعه مذهبی قبل از انقلاب مذهبیون رغبتی به سپردن پول خود به بانک صادرات نداشتند و در انقلاب بیشترین آسیب به شعبات بانک صادرات رسید. نگارنده ناظر افتتاح اولین شعبه بانک صادرات در دهه 40 در شهرستان زرند کرمان بودم، با تابلویی خوشرنگ و آبی که چشمنواز بود. در همان سالها معروف بود که بانک صادرات گسترش شعبات خود را از بانک آو آمریکا که بیشترین شعبه بانکی در سطح آمریکا را دارد، گرفته و رنگ آبی به کار گرفتهشده در تابلو و تزیینات بانک هم مشابه بانک آمریکایی است. بانک صادرات توانست با حضور پررنگ خود در سراسر کشور از دهه 30 به بعد جامعه تجاری سنتی ایران را که عادت به نگهداری نقود خود در صندوق خانه منازل داشت، با بانک آشتی دهد، تسهیل در پرداخت اعتبار به مشتریان و پذیرش سطح اعتبار هر مشتری با توجه به عملکرد و تراز مالی مشتریان این بانک را بین مردم عادی دارای اعتبار ویژهای کرد؛ همچنین در مناطقی که بیشتر فعالیت مردم در امور کشاورزی است، مانند شهرهای کوچک که عمده فعالیت مردم برمیگردد به کشاورزی و باغداری و میدانیم که کشاورزی شغل زودبازدهی نیست و اگر کشاورزی در زراعت هم تعریف شود، صبر کوچک کشاورزی یک سال است، بانک صادرات با تکیه بر این مهم برای کشاورزان و باغداران سطح اعتباری در نظر گرفته بود و با دریافت سفته از مشتریان در حد اعتبار تخصیصی به مشتری به سهولت وام اعتباری میداد و در جوامع سنتی شهرستانها مدتها موقعیت مالی افراد به میزان اعتباری که بانک، بهویژه بانک صادرات به مشتری خود اختصاص میداد، سنجیده میشد. همین مطلب هم باعث رونق کار بانک صادرات شده بود که مشتریان کوشش میکردند رابطه مالی بیشتر و بیشتری با بانک صادرات برقرار کنند تا اعتبار اجتماعی آنان از این منظر هم بین مردم بالا برود. بعد از اصلاحات ارضی و حذف روابط ارباب و رعیتی در روستاها، عملا روستاییان دارای زمین، فاقد بنیه مالی بودند و تهیه نهادههای کشاورزی برای اکثریت قریب به اتفاق مردم تازه صاحب زمین شده، مشکل بود؛ هرچند بانک کشاروزی و بانک توسعه کشاورزی وظیفه تأمین منابع مالی را باید برعهده داشت؛ اما بوروکراسی حاکم بر این بانکها که تا هماکنون نیز ادامه دارد، کشاورزان را به سوی بانکهای خصوصی سوق میداد و بانک صادرات بود که خلأ مالی روستاها را پر میکرد. لابد مسئولان بانک آماری از شعب گسترده خود در مناطق روستایی آن زمان دارند که بهترین ساختمان در آن مناطق بود و تصاویری از مردم عادی و عامی که با اقبال از بانک اندوخته اندک خود را به بانک میسپردند، دهه 40 و رونق اقتصادی بعد از ملیشدن صنعت نفت و رابطه گسترده تجار ایرانی با خارج از کشور، بانک صادرات را بر آن داشت که اولین شعبه خود در خارج از کشور را افتتاح کند. بندر هامبورگ در آلمان خاستگاه نخستین بانک صادرات بود.بانک صادرات که در روز 22 آبان 1331 در طبقه دوم ساختمانی استیجاری در کوچه تکیه دولت- کوی مرغیها، شروع به کار کرد. ساختمانی 200متری که مدیران بانک با برداشتن دیوارهای بین سه اتاق از هفت اتاق ساختمان 200متری سالنی با پنج باجه برای دریافت و پرداخت و امور مالی و انتقال چکهای واگذاری و افتتاح حساب تأسیس کرده بودند و هیئتمدیره و بایگانی هم در همان ساختمان مستقر بودند، امروزه در بسیاری از کشورها دارای شعب بانکی است و مالکیت بانکهای مستقلی مانند بانک صادرات تاشکند، لندن plc فیوچر بانک بحرین و آرین بانک افغانستان را دارد و هماکنون در ایران گستردهترین شبکه بانکی با سههزارو 248 شعبه و هزاران کارمند را در اختیار دارد و عنوان گستردهترین شعب بانکی ایران از آنِ بانک صادرات است.