تعرض به حریم تاریخ؛ از کاخ گلستان تا ارگ کریمخان

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

فرزانه احمدی: ساخت‌وساز در حریم آثار تاریخی هرازگاهی خبرساز می‌شود. آخرین موردی که اخبارش همه‌گیر شد، کاخ گلستان بود. دو مرکز تجاری در نزدیکی این کاخ چندصدساله در حال ساخت بودند که با بالاگرفتن اعتراضات در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، وزیر میراث فرهنگی به ماجرا ورود و دستور توقف آن را صادر کرد. با این حال بیست‌وهشتم آبان خبرگزاری ایسنا خبر داد بار دیگر عملیات ساختمانی در این محدوده آغاز شده است. صالحی‌امیری گفته بود: «ضوابط و اسناد بالادستی لازم‌الاجرا هستند و هیچ‌کس حق تخطی از ضوابط عرصه و حریم را ندارد و وزارت میراث‌ فرهنگی اجازه نخواهد داد سودجویان به اهداف خود برسند. همراه با افکار عمومی در برابر سودجویان خواهیم بود». با تأکید وزیر، اما این اولین بار نیست که حریم آثار تاریخی در ایران نقض می‌شود. یک روز ماجرای کاخ گلستان داغ است و روز دیگر تئاتر شهر. یک روز احتمال ساخت‌وساز در حریم عمارت کلاه‌فرنگی هرمزگان اعتراض دوست‌داران میراث فرهنگی را در‌می‌آورد و روز دیگر هتلی در حریم چهار‌باغ عباسی اصفهان. به‌تازگی هم یک هتل در حریم ارگ کریمخان شیراز سر بر می‌آورد و حریم منظر مسجد تاریخانه دامغان هم با یک ساختمان سه طبقه به خطر افتاده است. به این فهرست می‌توان موارد زیاد دیگری هم اضافه کرد؛ حالا سؤال این است که چطور به این ساخت‌وسازها مجوز داده می‌شود؟

چرا حفظ حریم مهم است؟

حریم محدوده‌ای است که در اطراف آثار تاریخی تعیین می‌شود تا بنا یا محوطه را از ساخت‌وساز بی‌رویه و سایر تهدیدات محافظت کند. حریم بستری است که اثر تاریخی در آن شکل گرفته، بنابراین بیانگر نکات مهمی درباره تاریخ و فرهنگ و دانش مردم گذشته است، به همین دلیل حفظ آن اهمیت دارد. حریم دارای چند وجه است: حریم کالبد، کاربرد بنا، منظر و محیط‌ زیست. هرکدام از این حریم‌ها که نقض شود، بنا یا اثرات فرهنگی آن را در خطر آسیب قرار می‌دهد. حریم را کارشناسان میراث فرهنگی تعیین می‌کنند. حدود و وسعت حریم در این سال‌ها چالش‌های زیادی ایجاد کرده، هم نحوه و میزان تعیین آن و هم رعایت نشدنش. اخباری که هرازگاهی درباره نقض حریم آثار تاریخی می‌شنویم، از همین‌جا می‌آید؛ اینکه حریم تعیین یا به‌درستی رعایت نشده است.

چرا پیش از ساخت‌وساز به حریم بنا توجه نمی‌شود؟

سلمان قادری، کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی است. او درباره تعیین حریم آثار تاریخی به «شرق» می‌گوید: «وقتی اثری واجد ارزش تاریخی ثبت تشخیص داده می‌شود، ابتدا برای آن پرونده ثبت تهیه می‌شود و سپس با توجه به اهمیت اثر و محدوده و بافت قرارگیری و آسیب‌های احتمالی اطراف آن، حریمی برای آن در نظر می‌گیرند». قادری، درباره تعیین حریم توضیح بیشتری می‌دهد: «در تعیین حریم، به این نکته توجه می‌شود که اثر تاریخی از کدام‌یک از جنبه‌های معماری، تاریخی و‌... دارای ارزش است. هر‌چقدر اثر منحصر‌به‌‌فردتر باشد و ارزش بیشتری داشته باشد، در مراحل بعدی هم به آن توجه بیشتری نشان داده می‌شود و تعیین حریم هم با توجه به ارزش‌های آن سخت‌گیرانه‌تر است. مثلا تعیین حریم ارگ کریمخان حساسیت بیشتری نسبت به یک خانه تاریخی با نمونه‌های مشابه دارد». براساس اعلام او، میزان ارزش اثر مشخص می‌کند که چه حریمی برای آن در نظر گرفته شود. حریم‌ها هم درجات مختلف دارند، مثلا حریم درجه یک، خیلی نزدیک به عرصه و اعیان اثر است. هر‌چقدر درجه‌بندی این حریم‌ها تفکیک شده‌تر باشد، ضابطه‌مندتر است. البته حریم برای هر بنا با بنای دیگر متفاوت است. این کارشناس درباره اینکه چرا ابتدا ساختمان‌ها در حریم ساخته می‌شوند و بعد مدیران میراث فرهنگی متوجه می‌شوند، توضیح می‌دهد: «این اتفاقات به دو دلیل رخ می‌دهد: اول اینکه گاهی قبل از تعیین حریم برای یک اثر، ساخت‌وساز در جوار آن شروع می‌شود و در واقع ساختمان جدید از قبل مجوزهای لازم را گرفته و ارتفاع آن تعیین شده است. بنابراین بعد از تعیین حریم، ایجاد تغییر در سازه جدید کار دشواری است. دلیل دوم این است که گاهی ساخت‌وسازها خیلی نزدیک به نقطه پایانی حریم رخ می‌دهد که نشان می‌دهد پیش‌بینی حریم به‌درستی اتفاق نیفتاده یا شرایط و ارتفاع مجاز برای ساختمان‌های مجاور حریم به‌درستی پیش‌بینی و در نظر گرفته نشده است‌».

تعارض میان ضوابط شهرداری و قوانین میراث فرهنگی

قادری درباره نقش کمیسیون ماده 5 در ساخت‌وساز‌ها در محدوده حریم آثار تاریخی می‌گوید: «ضوابطی که شهرداری‌ها برای ساخت‌وساز در نظر می‌گیرند با ضوابطی که وزارت میراث فرهنگی دارد، تداخل دارد و این باعث می‌شود پرونده‌های زیادی شکل بگیرد که حریم اثر تاریخی با ارتفاع و سایر ضوابط ساختمان جدید با هم تضاد پیدا کند». او ادامه می‌دهد: «از آنجا که چند نهاد برای ساخت‌وساز مجوزهای مختلف صادر می‌کنند، بین عملکرد آنها تناقضاتی ایجاد می‌شود. در بسیاری موارد شرایط به‌گونه‌ای است که کارشناسان میراث فرهنگی حضور ندارند یا قدرت کمی در تصمیم‌گیری دارند و این موضوع باعث ساخت‌وساز در حریم بناهای تاریخی می‌شود که البته فقط بعضی از آنها رسانه‌ای می‌شود و موارد دیگری هم هست که در سکوت اتفاق می‌افتد». به گفته او، استعلام میراث فرهنگی برای ساخت‌وساز در اطراف آثار تاریخی ثبت شده نسبت به رأی کمیسیون ماده 5 ارجحیت دارد و باید رعایت شود. در بعضی موارد با اینکه ارزش تاریخی یک اثر کاملا مشهود است، اما چون هنوز مراحل قانونی برای ثبت و تعیین حریم طی نشده است، ساخت‌وساز در اطراف آن صورت می‌گیرد. نماینده میراث فرهنگی هم در کمیسیون ماده 5 فقط یک حق رأی دارد و در عمل نمی‌تواند کار زیادی از پیش ببرد، مگر اینکه اعضای کمیسیون ماده 5 خودشان به حفاظت از میراث فرهنگی متعهد و علاقه‌مند باشند. بر اساس اعلام این کارشناس مرمت و احیای بناهای تاریخی، برای ساخت‌وساز آثاری که ثبت شده و هنوز تعیین حریم نشده هم باید از میراث فرهنگی مجوز گرفته شود.

فقط  9 درصد آثار ثبتی حریم دارند

طبق آماری که در کتاب «حرایم آثار ملی، فرهنگی و تاریخی» اعلام شده، بیش از 32 هزار اثر تاریخی در ایران ثبت شده که فقط نزدیک به 9 درصد آن دارای حریم مصوب است. همچنین بیشتر از 82 درصد بناها و حدود 97 درصد از تپه‌ها و محوطه‌های تاریخی ثبت‌شده در کشور، هنوز حریم مصوب ندارند. با توجه به این آمار، شاید خیلی هم عجیب نباشد که هر روز ساخت‌وساز در کنار یک محوطه یا بنای تاریخی خبرساز می‌شود. طبق قانون برنامه هفتم توسعه، «وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مکلف است حداکثر ظرف سه‌ ماه پس از ثبت ملی یا جهانی هر اثر، حریم آن را مطابق قوانین و مقررات مربوط تعیین و ابلاغ نماید. تعیین حریم ثبتی آثار ثبتی فاقد حریم یا بازنگری حریم‌های تعیین‌شده پیشین طی برنامه باید به‌گونه‌ای باشد که در هر‌سال از برنامه، 20 درصد از حریم‌های آنها ابلاغ شود». در همین‌ باره، محمد سپنجی، عضو سابق کمیته تعیین حریم وزارت میراث فرهنگی، به «شرق» می‌گوید: «در نوشتن قانون تعیین حریم‌ در برنامه هفتم توسعه، باید نوع اثر در نظر گرفته می‌شد، چراکه برای تعیین حریم محوطه‌ها و تپه‌ها به کار باستان‌شناسی نیاز است و نسبت به بناها چندین برابر بیشتر نیرو، هزینه و زمان نیاز دارد». به گفته او، در سال 1375 فقط هزار و 500 اثر ثبت شده بود و در هر استان یک کارشناس ثبت و حریم وجود داشت، اما در حال حاضر بیش از 30 هزار اثر تاریخی ثبت شده است و این یعنی بیش از 20 برابر. آیا نیروهای ثبت حریم در ادارات میراث فرهنگی هم به این اندازه اضافه شده‌اند؟ آیا به همین میزان بودجه این بخش اضافه شده است؟ او ادامه می‌دهد: «بعضی تپه‌های تاریخی مانند ملیان برای ثبت حریم نیاز به چندین دوره باستان‌شناسی دارند و در طول سه ماه نمی‌توان حریم آنها را تعیین کرد. بنابراین این قانون در عمل در بسیاری موارد امکان اجرا‌شدن ندارد. نوشتن برنامه و قانون کار آسان است، اما فراهم‌کردن امکانات لازم برای انجام آن شرط مهمی است که در مورد ثبت حریم  رعایت نشده است».

طی 6 سال در 12 استان هیچ حریمی تعیین نشده‌

طبق نامه‌ای که مدیر کل دفتر حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی در سال 97 درباره میزان تعیین حریم آثار تاریخی ثبت‌شده در شش سال قبل از آن به معاون میراث فرهنگی وقت نوشته، عملکرد 12 استان در طول شش سال صفر بوده است؛ یعنی در مدت شش سال در 12 استان کشور هیچ اثری تعیین حریم نشده است. این 12 استان، آذربایجان شرقی، بوشهر، زنجان، سیستان‌وبلوچستان، کرمان، کرمانشاه، کهکیلویه‌وبویر‌احمد، گلستان، مرکزی، هرمزگان، همدان و یزد هستند.

این کارشناس میراث فرهنگی درباره این نامه و عملکرد استان‌ها می‌گوید: «نکته جالب اینجا‌ست که مدیر کل فعلی ثبت و حریم آثار و حفظ و احیا‌ی میراث معنوی و طبیعی در طی این شش سال، مدیریت میراث فرهنگی سه استان کهگیلویه، مرکزی و همدان را بر عهده داشته است که نامشان در فهرست استان‌های فاقد تعیین حریم در آن سال‌ها دیده می‌شود و سؤال این است که آیا انتخاب مدیران در وزارت میراث فرهنگی نباید بر اساس عملکرد باشد؟». به نظر می‌رسد وضعیت تعیین حریم در ایران که تعداد زیادی اثر تاریخی دارد، نیازمند بررسی و اصلاح است، در غیر این صورت خیلی عجیب نیست که هر چند‌وقت یک‌ بار با اخباری مانند آنچه در مورد کاخ گلستان اتفاق افتاد، مواجه شویم.

آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.