مروری بر بحران کم‌آبی در میان همسایگان ایران
خشک‌سالی رحم ندارد
هیولای خشک‌سالی در حال بلعیدن تعداد درخور توجهی از همسایگان ایران است. اگر در نیمه اول قرن بیست‌و‌یکم تنها کشورهایی همچون سوریه و عراق در خاورمیانه به دلایل سیاسی و بیابان‌زایی بحران‌های هولناک زیست‌محیطی را پشت سر می‌گذاشتند، حالا دیگر وحشت به دیگر نقاط هم سرایت کرده است. عراق همچون گذشته و با وجود اینکه سال‌ها از مرگ صدام حسین می‌گذرد، نتوانسته است زیرساخت‌های خود را به‌روز‌رسانی کند و دهه‌ها جنگ در افغانستان، کابل را در خطر بی‌آبی کاملی قرار داده است که احتمالا سه میلیون نفر از ساکنان آن را وادار به ترک شهر کند.
به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،
هیولای خشک‌سالی در حال بلعیدن تعداد درخور توجهی از همسایگان ایران است. اگر در نیمه اول قرن بیست‌و‌یکم تنها کشورهایی همچون سوریه و عراق در خاورمیانه به دلایل سیاسی و بیابان‌زایی بحران‌های هولناک زیست‌محیطی را پشت سر می‌گذاشتند، حالا دیگر وحشت به دیگر نقاط هم سرایت کرده است. عراق همچون گذشته و با وجود اینکه سال‌ها از مرگ صدام حسین می‌گذرد، نتوانسته است زیرساخت‌های خود را به‌روز‌رسانی کند و دهه‌ها جنگ در افغانستان، کابل را در خطر بی‌آبی کاملی قرار داده است که احتمالا سه میلیون نفر از ساکنان آن را وادار به ترک شهر کند.
در ترکیه نیز با وجود ابر‌پروژه‌های رجب طیب اردوغان در حوزه سدسازی، زور دولت به تغییرات اقلیمی نرسیده است و بسیاری از مناطق در غرب، شمال غرب و... با بحران کمبود آب روبه‌رو هستند. تصویر آشنا در هر سه این کشورها، مردمی است که برای به‌دست‌آوردن آب مورد نیاز برای نوشیدن، استحمام و نظافت به دنبال تانکر‌ها و آب‌های بسته‌بندی‌شده هستند تا بخشی از نیازهای خود را رفع و رجوع کنند. بخش عمده‌ای از بحران آب در میان کشورهایی همچون عراق، ترکیه و افغانستان سیاسی است. واضح است که نمی‌توان از مسئله تغییرات اقلیمی بی‌توجه عبور کرد و تمام تقصیر را بر گردن سیاست‌مداران انداخت؛ با‌این‌حال، دعواهای جناحی، بی‌ثباتی، توسعه‌طلبی غیرعاقلانه و... نقش زیادی در بدتر‌کردن وضعیت داشته‌اند.
عراق؛ اختلاف‌های سیاسی اجازه توسعه را نمی‌دهند
از سال 1933 به این سو، عراق هرگز خشک‌سالی مشابه امسال را تجربه نکرده بود. رهبران سیاسی در بغداد از مدیریت خشک‌سالی در سرزمینی که روزگاری با نام میانرودان شناخته می‌شد، عاجز هستند. کمبود آب در عراق، آن‌هم در فصل تابستان، تنها مسئله‌ای محیط‌زیستی نیست؛ بلکه به تنش‌های داخلی در این کشور دامن می‌زند، جمعیت زیادی را بی‌خانمان کرده و مشکلات عدیده بهداشتی را به وجود می‌آورد و در نهایت به بی‌ثباتی سیاسی می‌انجامد. تنها در ماه‌های اخیر در منطقه ذی‌قار، هم‌زمان با پایین‌آمدن ذخایر آبی و بروز خشک‌سالی، 10 هزار نفر در داخل مرزهای عراق آواره شده‌اند. مسئله به همین‌جا ختم نمی‌شود؛ بصره به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شهرهای این کشور، غرق در بحران است. افزایش شوری و آلودگی ناشی از کمبود آب باعث گسترش بیماری‌ها شده است.
در شهرهای دیگر، ساکنان به دلیل کمبود آب و در شرایطی که بیش از یک ماه است به آب دسترسی ندارند، دست به اعتراض زده و خواستار راه‌حل‌هایی شده‌اند. بحران کم‌آبی امنیت غذایی را در عراق تحت تأثیر قرار داده است؛ به شکلی که وزیر منابع آبی در تابستان ۲۰۲۵ اعلام کرد برنامه‌های کشاورزی ماه سپتامبر، از‌جمله کشت گندم، به دلیل کمبود شدید آب متوقف شده است. این مسئله در عراق فقط به دلیل کاهش بارندگی ایجاد نشده است؛ کشورهای بالادست عراق به دلیل سدسازی، باعث کاهش جریان رودخانه‌ها شده‌اند و بغداد از اینکه دیپلماسی مؤثری را در قبال آنها در پیش بگیرد، ناتوان است. تنش‌ها و رقابت‌های داخلی در این کشور، در دو دهه اخیر مانع از هرگونه اقدام اساسی از‌جمله تعامل با همسایگان بوده است. پروژه آناتولی جنوب شرقی که ترکیه آن را با هدف توسعه خود دنبال می‌کند، ۲۲ سد و ۱۹ نیروگاه برق‌آبی را روی دجله و فرات سوار می‌کند که به بحران کم‌آبی در عراق می‌افزاید. یکی از مهم‌ترین این سدها، ایلیسو است که در سال ۲۰۲۰ تکمیل شده و به دلیل محدود‌کردن آب ورودی به عراق، مورد انتقاد قرار گرفته است؛ با‌این‌حال، اردوغان می‌گوید سرنوشت ۹ میلیون نفر از شهروندان کشورش با چنین پروژه‌ای گره خورده و از آن دست نمی‌کشد. دولتمردان عراقی متهم هستند کوچک‌ترین دوراندیشی از خود نشان نمی‌دهند. آنها اخیرا و پس از مواجهه با بحرانی که شهروندان را به خیابان کشاند، ۱۰ سد جمع‌آوری آب باران را کلید زدند و پروژه شیرین‌سازی آب بصره را به یک کنسرسیوم عراقی-چینی تحویل دادند.
حتی همین حالا هم کمتر کسی امیدوار است چنین پروژه‌هایی به ثمر برسند. مشکل تنها زیست‌محیطی نیست؛ عراقی‌ها درگیر اختلاف‌های داخلی هستند و همین اختلاف‌ها هر نوع ایده‌ای را با هدف توسعه این کشور به بن‌بست می‌کشاند. زندگی بخش بزرگی از عراقی‌ها وابسته به تجهیزات بسیار کهنه و ناکارآمد برای تأمین آب است که در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ میلادی ساخته شده‌اند و تنها با ۶۰ درصد از ظرفیت اصلی کار می‌کنند. با وجود طرح‌هایی که می‌توانستند باعث شکوفایی این کشور باشند، اختلاف‌های داخلی میان جناح‌های گوناگون از یک سو و مناقصه‌های غیرشفاف از سوی دیگر، هر ایده‌ای را به تأخیر انداخته یا به دست فراموشی می‌سپارد. هرچند رجب طیب اردوغان در آوریل سال ۲۰۲۴، در سفری به بغداد، توافق‌های متعدد امنیتی و اقتصادی را امضا کرد، اما در میان این سندها حرفی از مسئله تقسیم آب نشد و در حقیقت یکی از مهم‌ترین مسائل میان دو کشور نادیده گرفته شد. به نظر می‌رسد بحران آب در عراق بدون ایجاد نهادی مستقل برای پیگیری‌های لازم حل‌نشدنی باقی بماند. بغداد نیازمند نهادی است که به دور از دعواهای سیاسی، دیپلماسی آب را پیگیری کرده، به دنبال بهبود زیرساخت‌ها باشد و با کشورهای همسایه از‌جمله ایران و ترکیه همکاری کند. بحران آب در سال ۲۰۱۸ در بصره که به بن‌بستی سیاسی انجامید، نشان می‌دهد وضعیت تا چه اندازه خطرناک است.
افغانستان؛ سرنوشت پایتخت برای طالبان اهمیتی ندارد
رسانه‌ها در هفته گذشته هشدار دادند که کابل، پایتخت شش میلیون نفری افغانستان، ممکن است تا پنج سال دیگر نخستین شهر مدرنی باشد که آب آن ته کشیده است. سازمان غیردولتی «مرسی کورپز» گزارش داده که سطح آب‌های زیرزمینی در این شهر به دلیل برداشت بیش از اندازه و تغییرات اقلیمی به‌شدت پایین آمده است. طبق هشدارها، در‌صورتی‌که روند فعلی برداشت از آب‌های زیرزمینی ادامه پیدا کند، تا سال ۲۰۳۰ کابل خشک خواهد شد و دست‌کم سه میلیون نفر از ساکنان آن آواره می‌شوند. مشکل پایتخت افغانستان بزرگ‌تر از اینهاست. طبق آنچه یونیسف اعلام کرده است، تقریبا نیمی از آب‌های زیرزمینی به‌طور کامل خشک شده‌اند و ۸۰ درصد آب‌های باقی‌مانده نیز آلوده به حساب می‌آیند. کابل دست‌کم در پنج دهه گذشته شرایط بسیار دشواری را پشت سر گذاشته که باعث تخریب محیط زیست از‌جمله کاهش آب‌های زیرزمینی، آلودگی آب و... شده است. جمعیت این شهر در سال ۲۰۰۱ تنها یک میلیون نفر بود؛ در کمتر از ۲۵ سال جمعیت شهر شش برابر شده است. این افزایش جمعیت با مشکلات حکمرانی، حملات گسترده تروریستی و تغییرات اقلیمی همراه بوده است. طبق گزارشی که الجزیره منتشر کرده، بخش بزرگی از کابل به چاه‌های زیرزمینی متکی است و با کمبود آب، مردم ناچارند چاه‌های عمیق‌تری حفر کنند. این شهر به تنهایی ۱۲۰ هزار چاه غیرقانونی دارد. فقر در کابل طبقاتی است. در مناطق بهره‌مندتر، چاه‌های عمیق‌تری حفر می‌شوند و لاجرم و دست‌کم فعلا، اهالی مشکل آب ندارند.
در حاشیه شهر و مناطق محروم‌تر، کودکان و زنان مسئولیت آوردن آب برای مصارف خانگی را بر عهده دارند. این در حالی است که شرکت‌های تولیدکننده آب‌معدنی، آب‌های باقی‌مانده زیرزمینی را می‌بلعند و به شهروندان افغانستان می‌فروشند. میزان بارندگی در افغانستان در سال‌های اخیر کاهش چشمگیری پیدا کرده است. این شهر کوهستانی از سال ۲۰۲۳ به این سو سهم کمتری از بارش برف داشته که بر روی منابع آب اثر منفی داشته است. در کابل و در زمان دولت جمهوری، پولی که می‌توانست صرف توسعه پایتخت از‌جمله نوسازی شبکه تقسیم آب و رسیدگی به وضعیت چاه‌های غیرقانونی شود، صرف امنیت در افغانستان شد. طالبان با بمب‌های جاده‌ای، بمب‌گذاری‌های پی‌در‌پی و حمله به مردم عادی، تمام بودجه افغانستان را بلعید. این مربوط به زمانی است که کمک‌های خارجی به افغانستان سرازیر شده بودند. در همان دوره، ضعف حکمرانی و قبیله‌سالاری در کابل نیز مانع از آن شد که دلارهای خارجی صرف بهبود زندگی مردم عادی شود و برای مواردی همچون مقابله با اثرات تغییرات اقلیمی آماده باشد. برخی از پروژه‌های مرتبط با بهبود وضعیت آب و مقابله با خشک‌سالی که در زمان اشرف غنی، آخرین رئیس‌جمهور دولت پیشین، برنامه‌ریزی شده بودند، با ظهور طالبان و تصرف ارگ به‌طور کامل متوقف شدند. حتی پروژه‌ای که باید سالانه ۴۴ میلیارد لیتر آب به آبخوان‌های لوگر می‌ریخت و دو‌سوم آن تکمیل شده بود نیز به سرانجام نرسید. کابل به‌شدت از کمبود زیرساخت رنج می‌برد. پایتخت کشوری که دهه‌ها جنگ را به چشم دیده است، برای بازسازی زیرساخت‌ها میلیاردها دلار پول نیاز دارد. با‌این‌حال، به نظر نمی‌رسد برای طالبان این موضوعات چندان محلی از اعراب داشته باشند و با وجود زنگ خطرهایی که به صدا در‌آمده‌اند، حاکمان ارگ تا امروز اظهارنظری درباره احتمال قوی غیرقابل سکونت‌شدن کابل نداشته‌اند.
ترکیه؛ اردوغان بلوف می‌زد
برای سال‌ها رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، خود را سردمدار نوسازی و توسعه در این کشور معرفی می‌کرد، اما در زمینه خشک‌سالی و تغییرات اقلیمی، آنکارا نیز مانند تهران، کابل، بغداد، امان و... به‌شدت آسیب‌پذیر است. مشکل کمبود آب در ترکیه، در مناطقی که خشک‌تر از بقیه هستند جدی است. بسیاری از مناطق شهری و روستایی روزها آب ندارند و ساکنان ناچارند تا آب بسته‌بندی‌شده تهیه کنند. بر‌اساس گزارشی که بی‌بی‌سی اخیرا منتشر کرده است، سه منطقه یعنی حوضه آبی قونیه، اطراف دریاچه نمک و برخی از مناطق اطراف مدیترانه درگیر پدیده خشک‌سالی هستند. یکی از مشکلاتی که ترکیه امروز در مناطق خشک و کم‌آب با آن روبه‌روست، گردشگران پرشماری هستند که با آغاز تابستان راهی این مناطق می‌شوند. در حقیقت ترکیه بخش مهمی از اقتصاد خود را روی دوش بخش گردشگری سوار کرده و همین موضوع حالا تبدیل به پاشنه آشیل آن شده است. بخش عمده‌ای از آب مورد استفاده در شهرهای ترکیه از آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شود. هرچند این کشور مانند افغانستان یا عراق مشکلی از بابت نوسازی چاه‌ها و نظارت بر آنها ندارد، اما تغییرات اقلیمی مسئله‌ای جدی محسوب می‌شوند؛ به شکلی که در شهری مانند آنتالیا، برف‌ها به دلیل گرمی هوا زودتر آب شده و مقدار کمی از آنها وارد چاه‌های زیرزمینی می‌شود.
ترکیه در حال حاضر دچار تنش آبی است. با‌این‌حال، اگر وضعیت فعلی ادامه پیدا کند، این بحران به‌زودی گسترش پیدا کرده و مناطق وسیع‌تری را درگیر می‌کند و سدهایی که اردوغان با افتخار آنها را بازگشایی کرده نیز نمی‌تواند سرنوشت این کشور را تغییر دهد. ترکیه تنها به استانبول، آنکارا، آنتالیا و ازمیر محدود نمی‌شود؛ در شهرهای دورتر همین حالا هم ساعات طولانی قطعی آب، امان ساکنان را بریده است. انتقاد اصلی به اردوغان آن است که او بدون توجه به مبانی توسعه، کماکان به سدسازی علاقه‌ای فراوان دارد. او تنها راه مقابله با کم‌آبی را در ایجاد سدها و توسعه آنها می‌داند و پیگیری طرح‌هایی مرتبط با دهه‌ها قبل، نه‌تنها نتوانسته مانع از بحران خشک‌سالی در کشورش شود، بلکه ایران، عراق و سوریه را هم با مشکل مواجه کرده است. آنکارا در سال‌های اخیر تلاش کرد با ساخت سدهای عظیم، همسایگان را از حقابه خود محروم کند. این کار و ایجاد سدهای غول‌‌پیکر که با نام توسعه و گسترش کشاورزی توجیه می‌شد، نتوانست آن‌طور که باید و شاید سرنوشت شهروندانی را که در معرض خشک‌سالی قرار دارند، عوض کند؛ در مقابل کشورهای همسایه را به‌شدت به دردسر انداخت. مناطق شمال غرب ترکیه در ۵۲ سال گذشته هرگز به این اندازه با بحران آب و خشک‌سالی روبه‌رو نبوده‌اند.
آخرین اخبار روزنامه را از طریق این لینک پیگیری کنید.
