سازگاری فضای زندگی و سالمندان

آیدین کیافر*:  «محیط‌های مناسب و سازگار برای بالارفتن سن - مانند خانه و جامعه - با تقویت و حفظ ظرفیت‌های درونی در طول دوره زندگی و فراهم‌آوردن توانایی عملکردی بیشتر برای فرد با سطح خاصی از ظرفیت، سلامت و فعالیت پیری را به وجود می‌آورند» (گزارش سازمان بهداشت جهانی درباره سالمندی و سلامتی).

 

هر آن کس که در خانه، خانواده و در اجتماع با سالمندان آشنایی، همدمی و همزیستی داشته باشد، به خوبی آگاه است که فراهم‌کردن شرایط مناسب در خانه، فضاهای جمعی، خیابان و شهر برای زندگی آرام، بی‌حادثه و راحت عزیزان سالمند از اهمیت بسیاری برخوردار است. با بهره‌گیری از رهنمود‌های سازمان بهداشت جهانی، بخش نخست این نوشته به راهکارهای لازم و عملی برای رسیدن به چنان دستاوردهایی می‌پردازد. در بخش دوم یافته‌های آموزشی و تجربه بالینی و میدانی نویسنده بیان می‌شوند.

 

 راهکارها

 

از نظر عملی، محیط‌های مناسب و سازگار برای پیرسالی باید از وجود موانع فیزیکی و اجتماعی تا حداکثر امکان پرهیز کنند. لازم است چنین فضاهایی با سیاست‌ها، سیستم‌ها، خدمات، محصولات و فناوری‌هایی پشتیبانی ‌شوند که بتوانند:

 

1- سلامت جسم و روح را گسترش داده و ظرفیت‌های جسمی و ذهنی را در طول دوره زندگی تقویت و حفظ کنند

 

2- به افراد کمک ‌کنند تا حتی زمانی که کاهش توانایی را در خود حس و تجربه می‌کنند، همچنان بتوانند کارهایی را که برایشان ارزشمند است، انجام دهند.

 

عملکردهای مناسب و سازگار برای زندگی قابل پذیرش در سالمندی آنانی هستند که به تقویت توانمندی‌های سالمندان کمک می‌کنند تا:

 

1- نیازهای اساسی خود را برآورده کنند

 

2- تازه‌ها، به‌خصوص آنچه برایشان ضروری است را بیاموزند، توان مغزی آنها رشد کند یا از نقصان سریع دور بماند و بتوانند خود تصمیم‌گیری کنند

 

3- تحرک لازم را داشته باشند

 

4- روابط اجتماعی و گروهی با دیگران داشته باشند، آنان را حفظ کنند و نیز گسترش دهند

 

5- در امور و فعالیت‌های مختلف جمعی و ارزشمند مشارکت کنند.

 

در این گستره، عملکردهای مناسب و سازگار برای دوران سالمندی آنانی هستند که:

 

1- دامنه وسیعی از ظرفیت‌ها و منابع برای سالمندان را به رسمیت می‌شناسند

 

2- نیازها و موارد مورد علاقه مرتبط با پیرسالی را پیش‌بینی کرده و به طور انعطاف‌پذیری به آنها پاسخ می‌دهند

 

3- به خواست‌ها، تصمیمات و روش زندگی سالمندان احترام می‌گذارند

 

4- نابرابری‌های بین افراد و گروه‌ها به‌ویژه در همزیستی گروهی را کاهش می‌دهند

 

و شاید از همه مهم‌تر 5- از افرادی که آسیب‌پذیرتر و ضعیف‌تر هستند، محافظت می‌کنند

 

6- دربرگیری سالمندان را در تمامی عرصه‌های زندگی اجتماعی ترویج داده و به آنها کمک می‌کنند تا در آن عرصه‌ها مشارکت کنند و از آنان بهره برند.

 

پیرسالی فعال: یک چارچوب برای شهرهای همساز با سالمندان

 

ایده شهر دوستدار و همساز با سالمندان در ارتباط با رهنمودهای سازمان جهانی بهداشت مطرح و پیاده شده است.

 

پیرسالی فعال فرایند به‌وجودآوردن امکانات و شرایط برای سلامت، مشارکت و امنیت است تا بتواند کیفیت زندگی افراد در هنگام سالمندی و پیری را افزایش دهد. در یک شهر دوستدار سالمندان سیاست‌ها، خدمات، محیط‌ها و ساختارها از این افراد حمایت و آنها را قادر می‌کنند که به طور فعال سال‌ها و حتی دهه‌های پیرسالی خود را سپری کنند. چنین اقداماتی از طریق شناخت طیف وسیعی از ظرفیت‌ها و منابع در میان سالمندان، احترام به تصمیمات و انتخاب‌های قابل پذیرش و سبک زندگی آنها، محافظت از افرادی که بیشتر در معرض آسیب هستند، پیش‌بینی و پاسخ‌دهی به نیازها و خواست‌های مرتبط با پیری به صورت انعطاف‌پذیر و تشویق به مشارکت آنها در تمامی حوزه‌های زندگی اجتماعی و تأثیرگذاری در آنها انجام می‌شود.

 

سالمندی فعال بستگی به عوامل و تعیین‌کننده‌های مختلفی دارد که پیرامون افراد، خانواده‌ها و حتی ملت‌ها را دربر می‌گیرند. از جمله این عوامل شرایط مادی و همچنین عوامل اجتماعی هستند که رفتارها و احساسات فردی را تحت تأثیر قرار می‌دهند. تمامی این عوامل و تعاملات میان آنها نقش مهمی در تأثیرگذاری بر نحوه پیرشدن انسان‌ها دارند. بسیاری از جنبه‌های محیط‌های شهری مربوط یا وابسته به این تعیین‌کننده‌ها هستند و در ویژگی‌های خاص یک شهر سازگار با سالمندان گنجانده شده‌اند. این تعیین‌کننده‌ها باید از دیدگاه دوره‌های زندگی درک شوند، دیدگاهی که درمورد افراد مسن به این نکته توجه دارد که سالمندان یک گروه همگن نیستند، به‌ویژه اینکه تنوع فردی با افزایش سن بیشتر می‌شود. ظرفیت عملکردی (مانند قدرت عضلانی یا سلامتی قلب یا گرفتگی عروق) در دوران کودکی افزایش می‌یابد، در اوایل بزرگسالی به اوج می‌رسد و در نهایت هنگام سالمندی کاهش می‌یابد.

 

نرخ کاهش شرایط جسمی و مغزی افراد عمدتا توسط عواملی که به سبک زندگی مربوط می‌شوند و همچنین عوامل اجتماعی، محیطی و اقتصادی خارجی تعیین می‌شود. از دیدگاه فردی و اجتماعی، مهم است که به یاد داشته باشیم سرعت این کاهش می‌تواند تحت تأثیر اقدامات درست و بجا قرار گیرد و حتی امکان دارد در هر سنی با استفاده از اقدامات فردی، گروهی و سیاست‌های عمومی، مانند ارتقای کیفیت محیط زندگی سازگار با یک فرد سالمند، قابل معکوس‌شدن باشد. از آنجا که پیریِ فعال یک فرایند مادام‌العمر است، یک شهر مناسب و سازگار سالمندان فقط «مناسب و سازگار با سالمندان» نیست. ساختمان‌ها و خیابان‌های دربرگیرنده موارد تعریف‌شده برای سالمندان و بدون موانع، تحرک و استقلال افراد ناتوان و معلول را افزایش می‌دهند، هم درمورد جوانان و هم برای سالمندان.

 

به عنوان مثال، محله‌های امن به کودکان، زنان جوان و سالمندان این امکان را می‌دهند که با اعتمادبه‌نفس از خانه خود بیرون بروند و در تفریحات جسمانی و فعالیت‌های اجتماعی شرکت کنند. خانواده‌ها وقتی اعضای مسن‌ترشان از حمایت‌های اجتماعی و خدمات بهداشتی مورد نیاز خود برخوردار باشند، نگرانی و تنش کمتری تجربه و حتی احساس می‌کنند. تمام جامعه از مشارکت سالمندان در کارهای داوطلبانه یا با پرداخت دستمزد بهره‌مند می‌شود. در یک چارچوب وسیع‌تر، اقتصاد محله و شهر از حمایت مشتریان سالمند سود می‌برد. واژه عملی در محیط‌های اجتماعی و شهری دوستدار سالمند، توانمندسازی است.2

 

راهکرد‌های ضروری برای ایجاد یا بهبود شرایط در مکان‌های مختلف

 

هم نمونه‌های میدانی و هم تجربه من در جایگاه روان‌پزشکِ درگیر با مشکلات پیرسنی به وضوح نشان می‌دهند که سالمندان هرچه بیشتر پا به سن می‌گذارند، بیشتر در معرض خطرهای جدی قرار می‌گیرند که به آسیب‌های گوناگون که بسیاری از آنها هم جدی و خطرناک هستند، منتج می‌شوند. افتادن بر زمین یا عدم تعادل هنگام بلندشدن از جا و محل نشستن تنها نمونه‌هایی از این‌گونه آسیب‌های پرتکرار هستند. در زیر فهرستی از اقداماتی که از دید من و دیگر ناظران مشکلات پزشکی سالمندان برای جلوگیری از آسیب و صدمه‌خوردن تمام افراد بالای 65 سال، حتی در بسیاری مواقع افراد بالای 60 سال الزامی هستند، آورده می‌شود. این اقدامات و اعمال پیشگیری‌کننده در سه دایره و گستره درون خانه، در خیابان و در شهر تنظیم شده‌اند.

 

درون خانه (برای توجه افراد خانواده و نزدیکان)

 

- برای سلامتی سالمندان عزیزتان، تعداد پله‌ها را کاهش دهید یا از مسکنی استفاده کنید که یک طبقه باشد.

 

- نقاط حساس و خطرناک در بخش‌های مختلف یک خانه که باعث زمین‌خوردن می‌شوند (فرش‌ها، موکت‌ها، سیم‌های قرارگرفته روی زمین، پایه‌های مبلمان و...) را از بین ببرید.

 

- شلوغ‌بودن مسیر حرکت و جابه‌جایی حتی چندمتری، راه‌های باریک از میان مبلمان و راهروهای کم‌عرض را حذف کنید. هرچه که بر سر راه افراد مسن قرار گرفته باشد و هرگونه موانع را بردارید.

 

- تضاد رنگی یا مصالح بین کف‌ها (اتاق‌ها، آشپزخانه، راهرو، پلکان، دستشویی) و مبلمان یا گلدان و وسیله‌های مورد نیاز یا تزیینی را بیشتر و شاخص‌تر کنید.

 

- برای جلوگیری از آتش‌سوزی، زلزله، سیلاب و... اجاق‌گاز، فِر، دستشویی، ماشین لباسشویی، ماشین ظرفشویی و آبگرمکن را ایمن کنید.

 

- نرده‌های ایمنی یا لوله‌های متصل به دیوار برای استفاده دست در کنار یا نزدیکی توالت، دوش و دستشویی نصب کنید.

 

- ارتفاع توالت‌ها و سینک‌ها را تا آن حدی که مناسب افراد سالمند باشند، تنظیم کنید.

 

- یک صندلی – ترجیحا ثابت – در دوش نصب کنید و نقاط زمین‌خوردن احتمالی برای ورود/خروج از دوش را از بین ببرید.

 

- سیستم اعلام هشدار سریع برای اطلاع‌رسانی به آشنایان نزدیک، محل‌های آتش‌نشانی، بیمارستان‌ها یا هر محلی که توان کمک فوری و ارسال آمبولانس دارند، برای آگاهی در مواقع اضطراری پزشکی نصب کنید.

 

- دستگیره‌ها و قفل‌هایی در تمام اتاق‌ها و محل استفاده سالمندان نصب کنید که با فشار ساده از داخل باز می‌شوند و احتیاج به بازکردن سخت از داخل نداشته باشند.

 

- اطمینان حاصل کنید که درهای ورودی افراد سالمند را در خارج از خانه خود قفل نکنند. اگر آنها کلید ندارند، محل قابل دسترسی آسان به کلید را داشته باشند و آن محل را بدانند.

 

- حسگر‌ها (سنسورها) و یادآوری‌هایی برای تلفن، کلید و... هنگام خروج از خانه نصب کنید.

 

در خیابان (برای مقامات شهری و محله‌ای)

 

- دسترسی رمپ از پیاده‌رو به گذرگاه پیاده‌روی، به‌خصوص در سه‌راهی‌ها و چهارراه‌ها فراهم کنید.

 

- خرابی آسفالت، ترک‌ها و نابرابری سطح پیاده‌روها، اجبار برای عبور از راه‌های باریک و موانع در سر راه پیاده‌رو‌ها را از بین ببرید.

 

- مسیرهای پیاده‌روی را از مسیرهای دوچرخه‌سواری، اسکیت‌‌بورد، اسکیت و وسایل نقلیه موتوری جدا کنید.

 

- زمان عبور از چهارراه‌ها و گذرگاه‌های پیاده را افزایش دهید.

 

- برنامه نظارت چند کوچه با هم و در سطح محله‌ برای سالمندان و تبادل اطلاعات برای تماس اضطراری را به وجود آورید.

 

- نیمکت‌ها و سایه‌بان‌های محافظ از شرایط جوی نصب کنید تا برای راهروان سالمند امکان استراحت فراهم شود.

 

در شهر (برای برنامه‌ریزان شهری و طراحان شهری)

 

- حمل‌ونقل عمومی و حمل‌‌ونقل پزشکی برای بازدیدهای سرپایی یا بستری‌شدن سالمندان را تهیه یا بهینه کنید.

 

- سیستم‌های تحویل دارو و بازدیدهای بهداشتی خانگی – برای خدمات‌رسانی در منزل - را عملی کنید.

 

- بهترین شرایط وجود بیمارستان‌ یا مراکز خدمات بهداشتی (کلینیک) در فاصله ۱۵ دقیقه‌ای از محل زندگی افراد مسن است. اگر ساخت بیمارستان با این مختصات امکان‌پذیر نیست، خانه‌های سالمندان یا محل‌های زندگی شخصی در نزدیکی بیمارستان‌ها را برنامه‌ریزی کنید و امکان کمک مالی و عملی برای چنین منزلگاه‌هایی را فراهم کنید.

 

- وجود داروخانه‌ها و فروشگاه‌های مواد غذایی را در فاصله‌ای قابل پیاده‌روی برنامه‌ریزی کنید یا بسازید.

 

- تفاوت‌های بین محله‌ها را بهبود بخشید تا هر محله به راحتی قابل شناسایی و از محله دیگر متمایز باشد.

 

- مراکز اجتماعی برای سالمندان برای تعامل و باهم‌بودن اجتماعی، محل‌های زندگی تحت نظارت و با کمک‌ دیگران و... تأسیس یا دست‌کم برنامه‌ریزی کنید.

 

- سیستم اطلاع‌رسانی مؤثر و عملی برای خبررسانی و در مقابل واکنش اضطراری ایجاد کنید.

 

در یک کلام: شرایط انسانی و قابل قبول برای یک زندگی راحت، بدون مشکلات و با راحتی خیال برای این بخش مهم و در حال گسترش از نظر آماری فراهم کنید.

 

پی‌نوشت‌ها:

 

1- اصل مقاله به زبان انگیسی بوده و توسط علی کیافر به فارسی برگردانده شده است.

 

2- در نوشته بالا از رهنمودهای سازمان بهداشت جهانی و نیز مقاله کالاتچه و کیکبوش بهره گرفته شده است.

 

* روان‌پزشک، فوق‌تخصص در روان‌پزشکی سالمندان، دانشگاه استفورد، کالیفرنیا