واکنش‌ها به نظرسنجی «شرق» و چند ابهام

1- نظرسنجی یکی از ابزارهای پژوهشی در علوم انسانی به ویژه علوم ارتباطی است که در دهه‌های اخیر استفاده از آن در سطوح مختلف مناسبات اجتماعی گسترش قابل توجهی پیدا کرده است. در این شیوه پژوهشی بسته به علاقه یا ضرورت و نیازی که هر مؤسسه، رسانه، حزب، نهاد دولتی یا شرکت اقتصادی و فرهنگی و... دارد، از افکار عمومی نظرسنجی، افکارسنجی یا نگرش‌سنجی صورت می‌گیرد. نظرسنجی‌های علمی به‌ویژه در دوره‌هایی که انتخابات مجلس یا ریاست‌‌جمهوری در جریان است یا جامعه در حال تجربه تازه‌ای است یا تحول تازه‌ای را تجربه می‌کند، در بسیاری از نقاط جهان گسترش زیادی داشته و مؤسسات نظرسنجی بزرگی نیز در آمریکا و دیگر کشورهای غربی تأسیس شده است. بسیاری از ایرانیان با نام مؤسساتی مانند گالوپ آشنا هستند که توسط جرج هاوس گالوپ بنیان‌گذاری شد و در بسیاری از نقاط جهان نظرسنجی‌های خود را انجام می‌دهد. در ایران نیز در سال 1380 مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) تأسیس شد و با سفارش نهادهای دولتی یا بخش خصوصی به انجام نظرسنجی‌های مورد نیاز در سطوح ملی یا سطوح محدودتر اقدام می‌کند. نهادهای دولتی یا دانشگاهی نیز در سال‌های گذشته اقبال بیشتری به انجام مطالعات نظرسنجی یا نگرش‌سنجی نشان داده‌اند. در این نوع از مطالعات حجم نمونه، انتخاب نمونه و طراحی پرسش‌ها مطابق با مسئله اصلی مورد توجه و اهداف تحقیق اهمیت زیادی در تعمیم‌پذیری نتایج مطالعه به جامعه کل مورد نظر دارد. برخی محدودیت‌ها در ایران مانند محدودیت‌های اجتماعی، هزینه‌ای و سیاسی مانع از آن شده تا بتوان نتایج نظرسنجی‌ها در سطوح ملی را با دقت بسیار بالا قابل تعمیم دانست.

2- نوع دیگری از نظرسنجی‌ها نیز در سال‌های اخیر گسترش پیدا کرده است که ادعایی درباره علمی‌بودن آن وجود ندارد و همه پژوهشگران این حوزه می‌دانند در این دسته از نظرخواهی‌ها تعمیم نتایج به کل جامعه مدنظر نیست و تنها می‌توان اعتبار داده‌ها را با شرط و شروطی منحصر به نظرات پاسخ‌گویان و شرکت‌‌کنندگان در نظرسنجی پذیرفت نه تعمیم نتایج نظرسنجی‌ها به کل جامعه یا کشور. به عبارت دیگر چون در این نوع نظرسنجی‌ها تصوری از جامعه آماری و جامعه کل وجود ندارد و در نتیجه حجم نمونه‌ای برآورد نمی‌شود و از میان کل افراد، نمونه‌گیری صورت نمی‌گیرد و هر شخصی که مایل باشد در پاسخ به گزینه‌ها شرکت می‌کند، نتایج آن در صورت واقعی‌بودنِ ارائه نظرات، تنها به همان گروه برگردانده می‌شود و به کل کشور یا جامعه بزرگ‌تر قابل تعمیم نیست. نظرسنجی اخیر روزنامه شرق درباره سخنان یک نماینده مجلس از این منظر جزء نوع دوم نظرسنجی یعنی نظرخواهی به شمار می‌آید و گردانندگان روزنامه شرق نیز هیچ ادعایی درباره تعمیم نتایج این نظرخواهی و نظرسنجی به کل کشور نداشته و ندارند. بدیهی است که در نظرخواهی شرق به دلیل ماهیت مخاطبان روزنامه شرق و با آگاهی ترتیب‌دهندگان نظرخواهی، نه جامعه آماری مشخص شده و نه نمونه‌گیری صورت گرفته بنابراین قصدی هم برای تعمیم نتایج به کل ایرانیان وجود نداشته است. در سال‌های گذشته این نوع نظرخواهی‌ها که هرچند ماهیت علمی ندارد و قابلیت تعمیم نیز ندارد، درباره موضوعات مختلف در فضای مجازی رشد قابل توجهی پیدا کرده است. بسیاری از مؤسسات و رسانه‌ها و حتی گروه‌های مدنی یا حتی اشخاص در فضای مجازی اقدام به نظرخواهی از مخاطبان خود کرده و در حال حاضر نیز مشغول چنین نظرسنجی‌هایی هستند. چنین نظرخواهی‌هایی 

به هیچ وجه اقدامی فراقانونی نیست و البته که معرف نظرات برش محدودی از افکار عمومی و مخاطبان است نه تعمیم نتایج به کل کشور. 

همین بخش یعنی برش نظرات بخش مشخصی از افکار عمومی هم موجب می‌شود تا از بُعدی این دست از نظرخواهی‌ها واجد ارزش‌های تحلیلی باشند.

3- در سال‌های گذشته مؤسسات رسمی نظرسنجی در سطوح کشوری نسبت به نظرسنجی درباره موضوعات حساسی که افکار عمومی اشتیاق و عطش زیادی به کسب آگاهی درباره آن دارد یا به‌طور کلی از انجام نظرسنجی‌های علمی و بی‌طرفانه خودداری کرده یا حداقل از انتشار ابعاد کار و نتایج آن به صورت عمومی پرهیز کرده‌اند. از دیگر سو بخشی از نیروهای سیاسی و جناحی که خود نیز واجد آرای اکثریت جامعه نیستند، در حال اشاعه این تصور هستند که نظرات آنان نظرات افکار عمومی است. این شرایط موجب شده تا عطش درخور توجهی برای انجام نظرخواهی‌های متنوع در سطوح مجازی ایجاد شود. یعنی کاستی اطلاع‌رسانی دقیق و شفاف درباره نظرسنجی‌های میدانی و مورد توجه افکار عمومی موجب شده تا نظرخواهی‌های مجازی رشد قابل توجهی داشته باشد. این دسته از نظرخواهی‌ها اگرچه قابل تعمیم به کل جامعه نیستند اما واجد اطلاعات تحلیلی مناسبی برای رسانه‌ها و تحلیلگران هستند؛ به‌ویژه که نهادهای علمی و پژوهشی کشور در‌این‌باره بی‌توجهی پیشه کرده یا با صلاحدید مسئولان بالاتر از ورود به این دست از مباحث پرهیز می‌کنند.

4- اینکه ممکن است از نتایج نظرسنجی‌های علمی یا نظرخواهی‌های رسانه‌ای و مجازی دشمنان یا دیگران در خارج از کشور به عنوان ابزاری برای پیشبرد تبلیغات خود استفاده کنند، دلیل موجهی برای محدودیت چنین نظرخواهی‌ها یا نظرسنجی‌هایی نیست؛ چراکه در این صورت بی‌اطلاعی از افکار عمومی و لایه‌های مختلف افکار عمومی یکی از پیامدهای چنین بی‌توجهی‌ای خواهد بود. دوم آنکه اگر ملاک انجام هر اقدام رسانه‌ای بسته به استفاده‌ای باشد که رسانه‌های خارجی یا خارج‌نشین انجام می‌دهند، موضع‌گیری بسیاری از مسئولان دستمایه استفاده چنین رسانه‌هایی است. آیا این دسته از مسئولان هم در برابر استفاده‌ای که از نظرات آنان یا سخنان آنان در تریبون‌های مختلف، در رسانه‌های خارجی می‌شود‌، مشمول این محدودیت می‌شوند؟ سوم آنکه در خلأ چنین نظرسنجی‌ها یا نظرخواهی‌هایی در داخل، رسانه‌ها و نهادهایی در خارج به انجام چنین نظرسنجی‌ها یا نظرخواهی‌هایی اقدام و به این ترتیب مخاطبان داخلی فراوانی را جذب خود می‌کنند.

5- گروهی از شهروندان که مخاطبان رسانه «شرق» هستند، در نظرخواهی «شرق» شرکت کرده و نظرات خود را درباره نظرات یک نماینده و نه اصل مبحث حجاب بیان کرده‌ و گفته‌اند موضوع مد‌نظر نماینده که لایحه‌ای بود که با تغییرات فراوان به شکلی متفاوت مصوب شد، نمی‌تواند موفق شود. اگر طرح مورد نظر از چنان حریمی برخوردار است که هر نوع نظرخواهی درباره آن باید محدود شود، چرا تاکنون نهاد ناظر بر قانونی‌بودن آن نظر نهایی خود را اعلام نکرده که لایحه مورد نظر به قانون رسمی بدل شود؟ به سخنی دیگر موضوعی که تا امروز به قانون مصوب و رسمی کشور بدل نشده و بسیاری از شخصیت‌های سیاسی و متخصص درباره آن به اظهارنظرهای نقادانه پرداخته و ابعادی از کاستی‌ها یا ضعف‌های آن را در رسانه‌های جناح‌های مختلف مورد توجه قرار داده‌اند، از چنان موقعیتی برخوردار می‌شود که نظرخواهی یک روزنامه درباره آن مستوجب چنین واکنش‌های پرسروصدایی می‌شود؟ فعلا لایحه مدنظر به صورت رسمی مصوب نشده و هر نوع اظهارنظر درباره آن تقابل با قانون محسوب نمی‌شود؛ کمااینکه در صورت رسمیت‌یافتن لایحه مذکور هم باید درهای نظرخواهی از افکار عمومی درباره امکان موفقیت یا حتی اصل لایحه  باز باشد.