راهکارهای ماندگار برای برون‌رفت از بحران‌های اقتصادی
در یادداشت «سقوط آزاد یک امپراتوری: از جنگ داخلی تا فروپاشی اقتصادی» («شرق»، ۴ شهریور ۱۴۰۴)، به تجربه حکومت مأمون اشاره شد. جنگ‌های داخلی و اختلاف‌های درون حکومت، شیوه حکومت‌داری و سیاست‌های نادرست مالی و پولی و گستره فساد حکومتی موجب گرانی و تورم، بیکاری، شکاف بزرگ طبقاتی و فقر شدید شده بود؛ سطح رفاه مردم افول کرده و فشار اقتصادی شدیدی بر کشور حاکم شده بود.
در یادداشت «سقوط آزاد یک امپراتوری: از جنگ داخلی تا فروپاشی اقتصادی» («شرق»، ۴ شهریور ۱۴۰۴)، به تجربه حکومت مأمون اشاره شد. جنگ‌های داخلی و اختلاف‌های درون حکومت، شیوه حکومت‌داری و سیاست‌های نادرست مالی و پولی و گستره فساد حکومتی موجب گرانی و تورم، بیکاری، شکاف بزرگ طبقاتی و فقر شدید شده بود؛ سطح رفاه مردم افول کرده و فشار اقتصادی شدیدی بر کشور حاکم شده بود. این امر به تشدید نارضایتی و شورش‌های متعدد نیز انجامیده و قدرت مرکزی را تضعیف کرده بود. امام رضا(ع) در این دوره زمانی زندگی می‌کرد. ایشان هنگامی که در مدینه بودند و شاهد زندگی سخت مردم و شدت فقر آنان بودند، در زمان‌بندی توزیع درآمد اوقافی که در دست داشتند، تجدید‌نظر کرده و درآمد و منافع اوقاف را در آن دوره، روزانه میان نیازمندان توزیع می‌کردند. این در حالی است که معمولا این درآمدها روزانه توزیع نمی‌شد. بنا بر گزارش برخی مقامات سازمان اوقاف و امور خیریه، ایران با ۲۱۲ هزار موقوفه، رتبه اول وقف در جهان را دارد (ایرنا، ۶ شهریور ۱۴۰۴). هرچند این اوقاف به اشکال مختلف در خدمت جامعه است، اما با مدیریت کارآمد و هدف‌گذاری توسعه‌ای کشور و تغییر برخی سیاست‌ها به تبعیت از رفتار امام رضا، سازمان اوقاف می‌تواند در راستای کاهش آلام مردم گام مؤثرتری بردارد.
هنگامی که امام به اجبار به مرو رفتند، پیشنهادهایی برای بهبود شرایط به مأمون دادند. یکی از آنها، اصلاح نظام مالیاتی در دو زمینه حوزه فعالیت‌ها و نرخ‌ها برای مؤدیان مالیاتی و دوم، هزینه‌کرد آن بوده است. امام با توجه به شرایط، بر اجحاف‌نکردن به تولیدکنندگان در اخذ مالیات سخن گفته است. این امر برای امروز ما نیز مفید است.
همچنین از توصیه‌های امام رضا به حکومت وقت، مبارزه با فساد و تأکید بر لزوم به‌کارگیری کارگزاران امین، معتمد و درستکار بود. ضرورت تغییر رویکرد حکومت نیز مورد توجه حضرت بوده است. ایشان محور سیاست‌های عمومی را مردم و نه خواص بیان می‌کند. تنها در این صورت است که رضایت عمومی حاصل می‌شود. درواقع به زبان امروزی، سیاست‌گذاری‌های ارزی، تعیین نرخ‌های تعرفه، دامنه واردات کالاهای مجاز، تخصیص منابع بودجه‌ای و... همه باید براساس رشد اقتصادی عدالت‌محور باشد که در نهایت منجر به بهبود رفاه عمومی شود. از علل مهم شرایط سخت اقتصادی، جهت‌گیری سیاست‌ها به نفع اقلیت خاص و رانت‌خوار است. ازجمله توصیه‌های حضرت، حمایت از کشاورزان بود. کشاورزان در آن ساختار اقتصادی، مهم‌ترین بخش مولد اقتصادی بودند. به زبان امروز، تأکید حضرت بر سیاست‌گذاری در راستای حمایت از تولیدکننده است. این نگاه، کشاورزی را در آن زمان مهم می‌دانست. رونق اقتصادی در گرو حمایت و توجه به بخش مولد جامعه است. هر دولتی باید به تولیدکنندگان توجه ویژه داشته باشد. تولیدکنندگان اعم از کشاورز و صنعتگر باید انگیزه برای تولید و فعالیت بیشتر داشته باشند؛ در غیر این صورت، اقتصاد از مدار ثبات خارج خواهد شد. نباید به جای بخش تولید، به رانت‌خواران و دلالان توجه خاص داشت.
امام در روایتی، ویژگی‌های اسلام را به اختصار برای مأمون بیان کرده است. ازجمله نکات بسیار مهم، برائت‌جستن حکومت از برخی از کارهای حکومت‌های پیشین است: یکی، توزیع ناعادلانه منابع عمومی در اختیار اقلیت ممتاز و در راستای تحکیم این قشر است. این رویکرد موجب تعمیق شکاف طبقاتی و دارای پیامدهای گسترده و نارضایتی شدید عمومی خواهد شد. دومین چیزی که باید هر حکومتی از آن برائت جوید، اعطای مسئولیت‌ها نه براساس کاردانی و تقوا، بلکه براساس خویشاوندی بود. مفهوم برائت، صرفا انجام‌ندادن نیست، بلکه اعلام بیزاری است؛ و طبیعی است که یک نظام سیاسی هنگامی به این دو اصل وفادار است که منابع در راستای مصالح عمومی هزینه شده و شایسته‌سالاری بر آن حاکم باشد. تقسیم خودی و غیرخودی ناقض این رویکرد است.
می‌توان براساس سیره و توصیه‌های حضرت رضا(ع):
• بازنگری در مدیریت اوقاف در راستای تجهیز و تخصیص منابع به قصد بهبود عملکرد در مسیر توسعه کشور
• جهت‌گیری نظام مالیاتی در راستای انگیزه‌بخشی به بخش مولد اقتصادی و ایجاد محدودیت برای فعالیت دلالی مضر
• اتخاذ رویکرد شایسته‌سالاری با برداشتن موانع برای ورود نخبگان
• طراحی نظام مالی در راستای منافع عمومی و دوری از توزیع براساس منافع اقلیت ممتاز را پیشنهاد داد.
آخرین مقالات منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.
