شهردار تهران و ریسک زلزله

بحث درباره زلزله در تهران پس از زلزله در دشت شهریار در غرب تهران در روز جمعه 15 اردیبهشت 1402 با بزرگای 4.0 مجددا درگرفت. البته مصاحبه شهردار تهران در روز شنبه 20 خرداد 1402 که در آن به نکاتی مربوط به نوسازی بناهای فرسوده و مسائل مربوط به کمیسیون ماده 5 اشاره کرده بود نیز این بحث را تازه‌تر کرد. زاکانی، شهردار تهران، در آن مصاحبه گفت: «امروز شرایطی را پشت سر می‌گذاریم که در سال ۹۹ اجاره‌نشینی در کشور از ۱۲ درصد گذشته به ۳۸ درصد رسید و این رقم در تهران ۴۸ درصد بود که پس‌از‌آن نیز کرج با ۴۱ درصد قرار گرفته است. قیمت اجاره‌نشینی نیز به صورت سرسام‌آور بالا رفته و امروز با حداقل دستمزد اجاره یک مسکن مناسب تبدیل به آرزو و خرید آن به فراتر از آرزو تبدیل شده است و بدترین وضعیت مربوط به زمان آقای روحانی بوده است» و «تهران با چهار مخاطره جدی

 از‌ جمله زلزله مواجه است که از سوی دیگر ۱۲ هزار هکتار بافت ناپایدار خطر عمده‌ای را برای مردم این شهر به وجود آورده». ولی واقعا وضع ریسک زلزله در تهران چگونه است؟ شهر تهران در معرض خطر زلزله، جابه‌جایی و مهاجرت جمعیت و آسیب‌پذیری ساختمان‌ها به دلیل فرسودگی و گودبرداری‌های بد و خطرناک قرار دارد. در بعد اجتماعی، سکونتگاه‌های غیررسمی از دغدغه‌های رایج هستند. برای مدیریت بحران در سطح ملی، سازمان مدیریت بحران کشور (وزارت کشور) و در سطح محلی، شهرداری تهران دو مجموعه را مدیریت می‌کند: ستاد مدیریت بحران تهران، مرتبط با تأمین و هماهنگی زیرساخت‌ها و سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران. تأمین آب تصفیه تهران بر عهده یک شبکه آب و فاضلاب است که هنوز مشکلاتی از قبیل نشتی دارد. شبکه فاضلاب اکنون در حال توسعه است. شبکه معابر (خارج از شهر) نوساز و در حال توسعه است. فرودگاه قدیم تهران «مهرآباد» که در داخل محدوده شهر قرار دارد، ترمینال پروازهای داخلی است. فرودگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) در 30 کیلومتری جنوب‌ غربی شهر قرار دارد. شبکه قدیمی راه‌آهن در حال توسعه است. برخی ساختمان‌های مهم دولتی و تاریخی و زیرساخت‌ها براساس گزارش مهندسان ساختمان ایمن نیستند و البته برخی مدرن و ایمن هستند. برنامه‌ای برای بازسازی و نوسازی و مقاوم‌سازی مدارس (حدود چهار هزار واحد) وجود دارد و برخی از آنها تاکنون بازسازی شده‌اند. از نظر امکانات بهداشتی، این شهر دارای بیش از 200 بیمارستان و درمانگاه است که انواع خدمات را ارائه می‌دهند و براساس گزارش‌های وزارت بهداشت حدود کمتر از 20 درصد در برابر زلزله با بزرگای بزرگ‌تر از 6.5 ایمن و حدود 47 درصد در برابر زمین‌لرزه‌ای شدید آمادگی نسبی دارند. ارزیابی ریسک زلزله برای تهران به منظور ارائه بینشی از وضعیت خطر نسبی بین مناطق مختلف شهر تهران و امکان مقایسه نسبی بین آنها انجام شده است. از جدیدترین مجموعه داده‌ها (مانند کاتالوگ زلزله‌ها، نقشه گسل فعال، زمین‌شناسی و...) به‌‌منظور ارزیابی خطر زلزله در تهران استفاده کردیم؛ سپس قرار‌گرفتن در معرض -معرضیت- براساس توزیع تراکم جمعیت ارزیابی شده است. علاوه بر تجزیه و تحلیل خطر و قرارگرفتن در معرض، آسیب‌پذیری نسبت به محیط ساخته‌شده نیز با استفاده از هفت مجموعه داده آسیب‌پذیری مبتنی بر GIS (کاربری زمین، بافت شهری، ارتفاع ساختمان‌ها، اشغال، نوع ساختار و سن، و همچنین مجاورت برخی زیرساخت‌های حیاتی) ارزیابی شده و در نتیجه، ریسک زلزله محاسبه شده است. برای گسل‌های اصلی، متوسط و فرعی تهران باید منطقه گسیختگی سطحی در پیرامون گسل‌ها به‌عنوان محدوده ریسک بالا و ممنوعه برای ساخت‌وساز در نظر گرفته شود. تهران در یک نبود لرزه‌ای و سکوت طولانی از نظر رخداد زمین‌لرزه بعد از آخرین رخدادهای مهم زلزله قرار دارد. نقشه تراکم جمعیت تهران به‌وضوح نشان می‌دهد که از 22 منطقه شهرداری تهران، هشت منطقه پرتراکم‌ترین مناطق تهران هستند. مقایسه این مواجهه انسانی با نقشه کلی آسیب‌پذیری فیزیکی نشان می‌دهد که در برخی مناطق، جمعیت دقیقا روی خطرناک‌ترین مکان‌های آسیب‌پذیر متمرکز شده‌اند که باید به‌عنوان یک موضوع فوری در تلاش‌های توسعه شهری آینده در نظر گرفته شود. براساس نقشه کلی آسیب‌پذیری فیزیکی، 10 منطقه از 22 منطقه کلان‌شهر تهران شامل مناطق 7، 8، 10، 11، 12، 14، 15، 16، 17 و 20 شهرداری نسبت به سایر مناطق شهرداری آسیب‌پذیری بیشتری نشان می‌دهند. این نتایج با برخی از مطالعات قبلی درباره آسیب‌پذیری بافت‌های شهری و مدل‌های تلفات ساختمانی در تهران مطابقت کلی دارد. نقشه کلی ریسک که در نتیجه ترکیب نقشه‌های خطر، معرضیت و آسیب‌پذیری ترسیم شده و تخمینی از توزیع ریسک در شهر تهران را نشان می‌دهد، به‌ طورکلی نشان می‌دهد که نیمه جنوبی شهر دارای خطر بیشتری نسبت به نیمه شمالی است. با این حال میزان ریسک را در مناطق دیگر، به‌ویژه مناطق شمال غربی (مانند منطقه شماره 5 و 22) که در محدوده گسل شمال تهران توسعه یافته‌اند و همچنین در حال گسترش و توسعه سریع شهری هستند، نباید دست‌کم گرفت. مقایسه بین مطالعه ما با مطالعه قبلی ارزیابی ریسک فیزیکی-اجتماعی-اقتصادی در تهران نشان می‌دهد که مناطق شماره 10، 17، 20، 16، 15 و 11 بالاترین ریسک را دارند.