خطر همیشگی تخریب بناهای تاریخی

شرق: تصویری از پرتاب بمب دست‌ساز به کتیبه‌های تاریخی گنجنامه در استان همدان که روزهای گذشته منتشر شد، زمینه نگرانی بیشتر مردم از تخریب بافت‌های تاریخی را ایجاد کرد.

البته پیش از این هم بارهای بار شاهد تخریب‌های مختلف بناهای تاریخی بوده‌ایم؛ از یادگاری نوشتن بر دیوار بناها تا حکاکی بر روی آثار مهم تاریخی که هر‌کدام به نوعی نشان از عدم مراقبت کافی مسئولان دارد. همچنین با شروع تعطیلات و افزایش گردشگری مردم، لازم است تا در رابطه با محافظت از محیط پیرامون برای مردم فرهنگ‌سازی جدی صورت گیرد؛ از اهمیت به طبیعت تا بناها و مکان‌های تاریخی که بخشی از هویت جمعی ما تلقی می‌شوند.

یک اتفاق ناخوشایند در همدان

حمیدرضا حیدری، معاون میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی همدان، با ابراز تأسف درخصوص این اتفاق ناخوشایند اظهار کرده بود: هم‌اکنون گروهی برای بررسی تخریب کتیبه‌ها و نیز رفع اثر به گنجنامه اعزام شده‌اند. مهرماه امسال نیز‌ به دنبال بالا‌رفتن یک مرد جوان از کتیبه‌های گنجنامه همدان، اقدام به نرده‌کشی محل کردیم و محیط دوربین نیز دارد. نمی‌دانیم دیگر چطور حفاظت کنیم و هیچ کاری نمی‌توان کرد. نیروهای شهرداری همدان از طریق دوربین‌های مداربسته در حال بررسی وضعیت پیش‌آمده هستند و پیگیری قانونی را در این خصوص خواهیم داشت.

خسارت‌های جبران‌ناپذیر

با وجودی که همیشه گردشگران دغدغه‌مند به فکر تقویت آثار باستانی هستند، اما بسیاری هم خسارت‌هایی را به محیط وارد می‌کنند. موضوعی که سال‌های سال است باعث نگرانی متخصصان این حوزه است. حتی پیش از این هم در سال‌های ۹۵ پورفرج، مدرس رشته مدیریت جهانگردی دانشگاه علامه طباطبایی گفته بود‌: یکی از تهدیدهای انسانی و کاملا قابل کنترل فرهنگ بومی که میراث فرهنگی ملموس کشور‌ را تهدید کرده و خسارت‌های جبران‌ناپذیری به آن وارد می‌کند، وندالیسم است. فرهنگ‌سازی کاربردی‌ترین و کم‌هزینه‌ترین راه در حفظ بناهای تاریخی از تخریب‌های انسانی است. هدف از ایجاد کمپین مقابله با یادگاری‌نویسی بر روی آثار تاریخی، ایجاد یک موج فرهنگی برای حساس‌کردن جامعه به داشته‌های فرهنگی و هویتی خود است. توسعه پایدار گردشگری به آن معناست که اگر جامعه را ترغیب به بازدید از جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی می‌کنیم، در کنار آن کار آموزش و ارتقای سطح آگاهی عمومی بر لزوم حفظ میراث فرهنگی را انجام دهیم. برای توسعه پایدار گردشگری باید فاصله صنعت با مراکز دانشگاهی به حداقل ممکن برسد. به همین منظور، در روز جهانی بنا‌ها و محوطه‌های تاریخی، بنر سفیدی توسط دانشجویان رشته مدیریت جهانگردی پردیس تحصیلات تکمیلی دانشگاه علامه طباطبایی در اختیار بازدیدکنندگان قرار خواهد گرفت تا نظرات خود درباره عمل غیر‌فرهنگی یادگاری‌نویسی بر روی آثار تاریخی را اعلام کنند. طبق نظر تیموثی، به نظر می‌رسد‌ در ذهن انسان چیزی وجود دارد که باعث می‌شود وی بخواهد در زمان بازدید از یک مکان جالب و مهم از خود یک نشانه و علامتی به جا بگذارد. متداول‌تر از آن، تمایل گردشگران به برداشتن قطعه‌ای از یک مکان باشکوه و بردن آن به خانه‌شان است تا به دیگران ثابت کنند که آنها به مکانی مهم سفر کرده‌اند ‌یا به‌طور ساده به خاطر اینکه آنها می‌خواستند مالک بخشی از تاریخ باشند. حک‌کردن نام‌ها، تاریخ و نظرات در رابطه با مکان مورد بازدید، از انواع معمول دیوار‌نوشته‌ها بر روی آثار تاریخی است. این موضوع نه‌تنها از حس معنوی مکان و تجربه زیباشناختی می‌کاهد، بلکه ارزش علمی برخی اماکن را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. اگر‌چه نقاشی‌هایی که با اسپری کشیده می‌شوند، از لحاظ پاک‌سازی و ترمیم راحت‌‌‌تر از پاک‌کردن دست‌نوشته‌ها هستند، ولی هر دو عمل بی‌نهایت مخرب هستند. برخی مواقع آسیب وارد‌شده از طریق فرایند پاکسازی به این اماکن، بیشتر از خود تخریب است؛ میزان این آسیب بسته به مصالحی که در ساخت مکان استفاده شده، ماهیت یادگاری‌ها و نوع روش مورد استفاده برای ترمیم (شیمیایی، شن‌پاشی یا نقاشی‌کردن) متفاوت است. امروزه همین مسئله چهره بسیاری از بناهای تاریخی‌مان را زشت و نامناسب کرده است و این مسئله دو نوع آسیب جدی دارد؛ اولی تخریب میراث باستانی است و دومی که بسیار هم مهم‌‌تر است، نشان‌دهنده فرهنگ معاصر و جاری مردمان است که چگونه از یادمان‌های تاریخی کشورمان مراقبت و حفاظت می‌کنیم‌.

 تخریب آثار تاریخی جرم است

یکی از شهرهایی که همیشه در آن گردشگر در رفت و آمد است، اصفهان است‌ که بارها با یادگاری‌نویسی و تخریب آثار تاریخی روبه‌رو بوده است. حتی مدیر سیما و منظر شهری شهرداری اصفهان در‌ سال‌‌ ۹۶ اعلام کرده بود: نوشتن یادگاری، شعارنویسی یا نقاشی در محوطه‌های شهری جریمه دارد و پیگرد قانونی می‌شود، اما بر اساس مفاد قانون مجازات اسلامی، هرگونه تخریب آثار تاریخی که یکی از مصادیق آن همین یادگارنویسی‌ها‌ست، جرم تلقی می‌‌‌‌شود. هر چیزی که به دیوارها نوشته شده باشد و دال بر تبلیغات و اطلاع‌رسانی باشد، نوعی تخلف است، مگر اینکه با سازمان زیباسازی شهرداری اصفهان از قبل هماهنگ شده باشد و سپس اقدام شود. ما در شهری زندگی می‌کنیم که ۵۰۰ سال پیش از رنگ‌ها و نقش‌های زیبا به بهترین شیوه در ساخت بناها استفاده می‌شده است و امروز هم سیما و منظر شهر اصفهان باید در شأن هویت شهر اصفهان باشد. در شهر اصفهان مشاهده می‌شود بیشتر مسافران از روی ناآگاهی به وسیله ابزارهای مختلف، اقدام به شعارنویسی و یادگاری بر پیکره آثار تاریخی می‌کنند. در اماکن تاریخی مسئولیت اصلی رفع دیوارنویسی‌ها با میراث فرهنگی است اما در محوطه‌های تاریخی مثل پل‌های تاریخی خواجو و سی‌و‌سه‌ پل که محدوده‌های شهری به شمار می‌روند، امحای یادگاری‌های نوشته‌شده با همکاری میراث و شهرداری و به‌کارگیری متخصصان مربوطه انجام می‌شود. نوشتن یادگاری، شعارنویسی یا نقاشی در محوطه‌های شهری جریمه دارد و پیگرد قانونی می‌شود، اما بر اساس مفاد قانون مجازات اسلامی، هرگونه تخریب آثار تاریخی که یکی از مصادیق آن همین یادگارنویسی‌ها‌ست، جرم تلقی می‌شود.

گردشگری باید حامی میراث فرهنگی باشد

صنعت گردشگری در راستای حمایت از میراث فرهنگی کشور شکل گرفته؛ موضوعی که محمدمهدی کلانتری، پژوهشگر میراث فرهنگی و متخصص بافت‌ و بناهای تاریخی، در روزهای قبل درباره آن گفته بود: اگر گردشگری موجب حفاظت و مرمت میراث فرهنگی شود، مجاز و پسندیده است و اگر موجب تخریب آن شود جایز نیست. گردشگری به سازمان میراث فرهنگی الحاق شد که حامی و موجب اعتلای آن شود، نه اینکه موجبات تخریب آن را فراهم کند. در برخی تخریب یا نقض حریم‌ها در بافت تاریخی اصفهان، عنوان می‌شود که برای رونق گردشگری باید به سرمایه‌گذارها میدان داد و از آنان حمایت کرد، اما سؤال اینجاست که آیا حمایت از سرمایه‌گذار صنعت گردشگری واجب‌تر است یا حفاظت از میراث فرهنگی و رعایت حریم‌های منظری؟ اگر سرمایه‌گذار به بناها و بافت تاریخی به‌عنوان میراث فرهنگی بشری و رعایت حریم آنها پایبند است، قدمش روی چشم همه جا دارد، اما اگر قرار باشد به خاطر رونق گردشگری، میراث فرهنگی قربانی یا تخریب شود، باید عطای گردشگری را به لقایش بخشید. با توجه به تخریب یک خانه قاجاری و دو باب خانه پهلوی در جنوب میدان نقش جهان، بیان می‌شود که دو بنای پهلوی و دو جبهه بنای قاجاری ارزش تاریخی نداشته و تنها جبهه شمالی بنای قاجاری ارزشمند بوده و مجوز تخریب به خاطر عدم ارزش این بخش‌ها و برای حمایت از سرمایه‌گذار جهت ایجاد کاربری گردشگری‌ـ اقامتی در این بافت تاریخی داده شده است؛ باید گفت همان دو بنای پهلوی نزدیک به صد سال از زمان ساخت‌شان گذشته و طبق عرف جهانی، جزء میراث بشری به شمار می‌آید و می‌بایست توسط نهاد میراث فرهنگی ستاره‌دار یا حائز ثبت یا واجد ارزش قلمداد می‌شد.