بحران آب تهران، توسعه مکران را جدی کرد

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

 وضعیت آب در تهران وخیم است و پایتخت برای سیراب‌کردن شهروندان خود چشم‌انتظار بارش‌های پاییزی نشسته است. دولت در اقدامی بی‌سابقه ناچار شده است شهر را برای روزهایی تعطیل کند و مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری، به‌صراحت گفته است: «فردا ممکن است آبی برای نوشیدن نداشته باشیم». گرچه میزان بارش‌های تهران تفاوت چندانی با میانگین کشوری ندارد اما چیزی نزدیک به یک‌پنجم جمعیت کشور در پایتخت زندگی می‌کنند و این فشار سنگین اسکان جمعیت در تهران، سبب شده است ماجرا به قطع طولانی آب آشامیدنی شهروندان بینجامد.

حالا فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی، در گفت‌وگو با «شرق» به عزم جدی دولت برای توسعه سواحل جنوب کشور  و مکران و زمینه‌سازی برای مهاجرت معکوس از تهران می‌گوید. پزشکیان هم که یکشنبه‌شب پنجم مرداد به صورت سرزده به ساختمان وزارت راه و شهرسازی رفته بود، بار دیگر بر انتقال پایتخت به سواحل مکران تأکید کرده و گفته بود: «مشکل کمبود آب در تهران شوخی‌بردار نیست و باید به شکل اضطراری پیگیری شود، نباید اجازه دهیم که بارگذاری‌ها در تهران بیش از وضع موجود شود».

تهران در وضعیت اضطراری آب

وضعیت آب در تهران وخیم است. بنفشه زهرایی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران، در یک نشست خبری گفته امسال بارش‌های کشوری ۴۰ درصد کمتر از حد نرمال بوده است و استان‌های فارس، سمنان و یزد بارش زیر 50 درصد نرخ نرمال را تجربه می‌کنند. بنا به توضیحات این استاد دانشگاه، تهران وضعیت دشوارتری دارد؛ چراکه پایتخت در چهار سال گذشته خشک‌سالی پیاپی را تجربه می‌کند.

او در ادامه توضیح داده که از نیمه دهه 70 خورشیدی، تغییر محسوسی در بارندگی‌های تهران رخ داده، به طوری که ۱۹ سال بارندگی‌های تهران زیر متوسط کشوری بوده و این شاخص فقط هفت سال بالای متوسط بوده است. بنا بر اعلام وزارت نیرو در حال حاضر، فقط ۲۱ درصد سدهای پنج‌گانه تهران پر شده و نیمی از این مقدار حجم مرده آب و رسوبات است. در این میان ذخایر برخی سدها مانند سد لار نزدیک به صفر است. گذشته از این، مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری امسال برای چندمین بار است که نسبت به وضعیت آب تهران هشدار می‌دهد. آخرین بار او در پنجشنبه گذشته و در نشست شورای برنامه‌ریزی استان زنجان گفته بود: «فردا ممکن است آبی برای نوشیدن نداشته باشیم». او توضیح داد‌: «بحران آب امروز از مشکلات جدی جامعه است و همه آمارها نشان از پایین‌بودن منحنی‌ها، نزولی‌بودن منابع آبی و حرکت به سمت خشک‌سالی است. اگر مصرف آب را کنترل و مدیریت نکنیم، در شهریور و مهر در پشت سدها آبی باقی نمی‌ماند و با مشکلات جدی مواجه خواهیم شد».

این تمام ماجرا نیست و تهران بعد از سیستان‌وبلوچستان، دومین استان فقیر از نظر منابع آبی به شمار می‌آید. بر اساس آمار وزارت نیرو سرانه آب هر شهروند تهرانی حدود ۳۵۰ مترمکعب است اما این شاخص در کشور 1600 مترمکعب برآورد می‌شود. به عبارتی سرانه آب مردم تهران کمتر از یک‌چهارم مردم کشور است. سرانه پایین آب در تهران نه به دلیل کاهش بارندگی‌ها، که به دلیل تراکم بی‌رویه جمعیت در این کلان‌شهر است. متوسط بارندگی در تهران حدود ۲۷۰ تا ۲۸۰ میلی‌متر است که این عدد از متوسط ۲۵۰ میلی‌متری کشور بالاتر است اما در پهنه استان تهران حدود ۱۵ میلیون نفر ساکن هستند. به عبارتی در یک درصد مساحت کشور، حدود ۲۰ درصد جمعیت کل کشور سکونت دارند. این فشار سنگین به منابع آب تهران سبب شده است که پایتخت فرونشست هشداردهنده زمین را تجربه کند. بر اساس گزارش سازمان نقشه‌برداری، نرخ فرونشست زمین در ایران حدود پنج برابر میانگین جهانی است و در حالی که متوسط فرونشست سالانه زمین در ایران 20 سانتی‌متر است رقم فرونشست زمین در جنوب غرب تهران تا 31 سانتی‌متر می‌رسد. همچنین بر اساس گزارش مرکز تحقیقات راه و شهرسازی در منطقه ورامین تهران، شکاف فرونشستی کم‌نظیری وجود دارد که طول آن حدود سه کیلومتر و از معین‌‌آباد تا جاده گرمسار به قم است. بر اساس گزارش این مرکز، فرونشست زمین در تهران خطوط راه‌آهن، باند فرودگاه، دکل‌های برق، مخازن سوخت و ایستگاه‌های پمپ‌بنزین و خطوط لوله انتقال گاز را تهدید می‌کند.

تراکم جمعیت در تهران، 3 برابر استاندارد جهانی

با تمام این احوال اما، ساخت‌وساز بی‌رویه و جمعیت‌پذیری در تهران ادامه دارد. تراکم استاندارد شهرسازی سکونت 53 تا 60 نفر در هکتار است، اما تراکم جمعیتی در تهران به 120 تا 140 نفر در هر هکتار می‌رسد. در واقع تهران حدود دو تا سه برابر میزان استاندارد جمعیت دارد. نکته مهم اینکه در پروژه‌هایی مانند نهضت ملی مسکن تراکم جمعیت تا 500 نفر در هر هکتار می‌رسد. بر اساس آنچه اداره کل راه و شهرسازی استان تهران در نود‌و‌نهمین جلسه شورای مسکن این استان مطرح کرده است، برای۳۰ هزار متقاضی نهضت ملی مسکن در این استان فقط دو میلیون متر‌مربع زمین تخصیص داده شده و این یعنی تراکم جمعیت در این پروژه‌ها حدود 495 نفر در هر هکتار خواهد بود.

تراکم جمعیت در تهران به حدی نفس‌گیر است که بر اساس گزارش استانداری تهران، جمعیت شرق استان تهران از برخی استان‌های کشور بیشتر است؛ جمعیتی که بالغ بر بر دو میلیون نفر تخمین زده می‌شود. برای درک جمعیت‌پذیری بی‌رویه در تهران باید گفت که استان تهران با جمعیتی بیش از 13.5 میلیون نفر، حدود 9 برابر بی‌جینگ (پکن) پایتخت چین تراکم جمعیت دارد. این تراکم بالای جمعیت در تهران باعث شده است بسیاری از امکانات شهری مانند فضای سبز قربانی ساخت‌وساز شود. بررسی آمار شهری نشان می‌دهد مساحت فضای سبز فقط 10 درصد مساحت شهر تهران را در بر می‌گیرد. در پاره‌ای از مناطق این میزان بسیار پایین‌تر است. در کل منطقه 10 تهران فقط 3.25 درصد شهری به فضای سبز اختصاص دارد و 122 بلوک شهری از کل 125 بلوک فاقد هرگونه فضای سبز است. حالا اما وخامت اوضاع از رفاه شهری گذشته و به حداقل امکانات زیست رسیده است.

به گونه‌ای که امسال تابستان، دولت مجبور شد برای رساندن آب آشامیدنی به شهروندان تهرانی، شهر را تعطیل کند. هرچند همچنان گزارش‌هایی از قطع طولانی آب در تهران و بازار داغ مخزن ذخیره آب و پمپ آب شنیده می‌شود و تهران برای سیراب‌کردن شهروندان خود، چشم‌انتظار بارش‌های پاییزی مانده است. ساخت‌وساز بی‌رویه در تهران علل متعددی دارد؛ یکی از ریشه‌ای‌ترین علل آن توسعه نامتوازن کشور و تمرکز صنایع و مشاغل در تهران است. بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، تهران حدود 45 درصد صنایع کشور را در اختیار دارد و سهم آن از تولید ناخالص ملی نزدیک به یک‌پنجم GDP است. استقرار گسترده امکانات شغلی در کلان‌شهر تهران سبب شده است که سیل بزرگی از جمعیت کشور به سمت پایتخت سرازیر شوند و این رویه همچنان ادامه دارد. گذشته از این، درآمد ناپایدار شهرداری سبب شده است قانون‌فروشی رویه رایج شهرداری شود.

به طوری که در حال حاضر عمده بودجه شهرداری از فروش تراکم اضافه تأمین می‌شود. بررسی بودجه عمومی مصوب و بودجه شهرداری تهران نشان می‌دهد که مهم‌ترین بخش درآمدی شهرداری از مسیر مالیات‌ستانی و دریافت عوارض شکل می‌گیرد. در این میان درآمد شهرداری از پرداخت عوارض درشت‌ترین سهم را به خود اختصاص داده و تقریبا 76 درصد از کل منابع بودجه را دربر می‌گیرد. در سال 1404 هم شورای شهر تهران افزایش 27درصدی عوارض ساخت‌‌‌وساز واحدهای مسکونی را تصویب کرده؛ این در حالی است که در بودجه شهرداری سهم عوارض ساخت‌‌‌وساز در درآمد امسال شهرداری 51‌ درصد زیاد شده است. در چنین شرایطی رشد درآمد شهرداری از محل فروش عوارض در صورتی محقق می‌شود که بر تعداد ساخت‌‌‌وسازها شهر تهران افزوده شود یا شهرداری بتواند با گرفتن جریمه بیشتر از سازندگان این افزایش را محقق کند.

بازنگری قوانین ساخت‌وساز و توسعه شهری

حالا اما فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی، به «شرق» خبر می‌دهد که با توجه به محدودیت‌های شدید منابع آب در کشور بازنگری قوانین شهرسازی ، توسعه سواحل جنوب  و زمینه‌سازی برای مهاجرت معکوس ضروری و در دستور کار است. او با بیان اینکه «تعارف نداریم و در حال حاضر شهر به دلیل کمبود آب تعطیل می‌شود»، می‌گوید که از این پس باید توسعه شهری بر مبنای آمایش سرزمین در دستور کار قرار بگیرد و دولت برنامه جدی برای توسعه شهری پیرامون دریا و به‌ویژه سواحل جنوب کشور دارد.

وزیر راه و شهرسازی تأکید کرد که در قوانین جدید ساخت‌وساز همچنین موضوع بازچرخانی آب و مقررات مربوط به مصرف بهینه آب در ساختمان‌های کشور مورد توجه جدی قرار می‌گیرد. پیش از این مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری موضوع انتقال پایتخت از تهران را مطرح کرده بود. او بار دیگر‌ یکشنبه‌شب پنجم مردادماه با حضور در وزارت راه و شهرسازی و دیدار با وزیر و مدیران این وزارتخانه بر ضرورت انتقال پایتخت تأکید کرد و به نظر می‌رسد که دولت چهاردهم عزم خود را جزم کرده تا سیستان‌وبلوچستان و سواحل مکران را به ‌عنوان پایتخت ایران مهیا کند.

پزشکیان در پاسخ به این مسئله که سواحل جنوب ممکن است امنیت شهرهایی مثل تهران را نداشته باشند، گفت: «تعریف و تأمین امنیت در دنیای امروز با گذشته فرق دارد که مصداق آن را در همین جنگ اخیر دیدیم. دنیای امروز دیگر دنیای لشکرکشی نیست و دیگر قواعد شهرها تغییر کرده است. ضمن اینکه تأکید دارم که ما انتخابی نداریم جز اینکه توسعه را به جنوب و سواحل منتقل کنیم». انتقال پایتخت از تهران در شرایطی مطرح می‌شود که این موضوع مخالفان جدی داشته است اما بسیاری از کارشناسان به ضرورت توسعه متوازن در تمام نقاط کشور و بر مبنای آمایش سرزمین تأکید دارند؛ چراکه به گفته آنها سرپیچی از آمایش سرزمین، اشتباهات بزرگ در توسعه شهری و استقرار امکانات و زیرساخت‌های زندگی شهری سبب شده است که حیات سرزمینی به مخاطره افتد.