قاب تازه همسایگی بعد از پکن

عبدالرحمن فتح‌الهی: صبح دیروز (شنبه) عبداللطیف رشید، رئیس‌جمهور عراق در صدر هیئتی بلندپایه برای انجام سفری یک‌روزه وارد تهران شد. در ادامه سیدابراهیم رئیسی هم به شکل رسمی از همتای عراقی خود در مجموعه تاریخی‌-‌فرهنگی سعدآباد استقبال کرد. پس از انجام دیدار، دو رئیس با حضور در نشست خبری مشترک به طرح مواضع خود از روابط تهران‌-‌بغداد پرداختند. رئیسی در این نشست خبری مشترک اظهار کرد که مذاکرات خوبی بین ما در حوزه‌های مختلف انجام شد. در حوزه سیاسی، اقتصادی، تجاری و فرهنگی بین ما مناسبات خوبی رقم خورده و اراده دو کشور بر توسعه مناسبات است‌. وی افزود: روابط بین دو کشور ایران و عراق روابط مثل سایر کشورها نیست، بلکه خاص و ویژه و راهبردی است. سطح مناسبات تجاری و اقتصادی بیش از ۱۰ میلیارد دلار است، ولی می‌تواند به سطح بیشتری ارتقا یابد. اراده دو کشور بر ارتقای این سطح است. رئیس‌جمهور کشورمان با بیان اینکه «روابط دو کشور در حوزه مسائل زیرساخت، آب، برق و انرژی ادامه می‌یابد تا نیازهای موجود کاملا مرتفع شود»، تصریح کرد که تفاهم امنیتی دو کشور برقرار بوده و کوچک‌ترین ناامنی در هر نقطه از عراق، ناامنی در ایران محسوب می‌شود. رئیسی در پایان با اشاره به اینکه «کشورهای منطقه نسبت به ذخایر آبی حقوقی دارند که همه باید به آن پایبند باشند»، گفت: «ما نسبت به حقابه ایران تأکید داریم و معتقدیم حقابه کشورهای منطقه باید محترم شناخته شود. ما بر بهره‌برداری از اروند تأکید داریم و حقابه عراق نیز بر اساس معاهداتی که از سابق میان دو کشور ایران و عراق وجود دارد، همچنان مورد استناد بوده و این حقابه محفوظ است و کشورهای منطقه باید به آن پایبند باشند تا اشکالی در استفاده از این حقابه رخ ندهد. در نشست با رئیس‌جمهور عراق، قرار شد مذاکرات وزرای نیروی ایران و آب عراق ادامه یابد تا مسائل فنی، حقوقی و مدیریتی حل شود. در این جهت همه نوع همکاری را با عراق خواهیم داشت». عبداللطیف رشید هم در نشست مشترک با سیدابراهیم رئیسی، اظهار کرد هدف از سفر به تهران تأکید بر روابط محکم تاریخی دو دولت ایران و عراق است. این روابط تنها به نهادهای دولتی دو کشور محدود نبوده، بلکه در همه زمینه‌ها جریان دارد. رشید با اشاره به پیوندهای تاریخی، جغرافیایی و همکاری‌های تجاری و اقتصادی ایران و عراق افزود: «مثل روز روشن است که روابط دو کشور محکم و غیرقابل تغییر است و این امر ناشی از تلاش دو دولت برای همکاری بر اساس استقلال و منافع مشترک است». رئیس‌جمهور عراق در ادامه با اشاره به نقش ایران در کمک به اپوزیسیون این کشور در دوره استبداد صدام گفت: «ملت عراق وفادار است و ما هیچ‌گاه حمایت ایران از مردم عراق و همچنین کردهای عراق در حلبچه در زمان حمله شیمیایی صدام را فراموش نمی‌کنیم. ایران نقش مهمی در مبارزه با داعش در عراق داشت و این روابط دو کشور روزبه‌روز محکم‌تر می‌شود. ما باید این روابط را با همکاری بیشتر، بهبود ببخشیم». رئیس‌جمهور عراق ادامه داد: «باید حقابه عراق رعایت شود و اهمیت زیادی برای مقابله با تجارت مواد مخدر بدهیم. مهم است که نهادهای دو کشور برای بهبود زیرساخت‌های ایران و عراق، تبادل اطلاعات داشته باشند». رشید با ابراز خرسندی از تفاهم ایران و عربستان، خاطرنشان کرد: «بهبود روابط ایران و عربستان به بهبود امنیت و همکاری کشورهای منطقه منجر خواهد شد». بعد از نشست خبری مشترک دو رئیس‌جمهور، نشست هیئت‌های عالی‌رتبه ایران و عراق هم برگزار شد. سیدابراهیم رئیسی در این نشست با بیان اینکه سفر رئیس‌جمهوری عراق به ایران گام بلندی در ارتقای روابط خواهد بود، گفت: «روابط دو کشور و نیز اجرای موافقت‌نامه‌های فی‌مابین از روند رو به رشد و رضایت‌بخشی برخوردار است، اما با این وجود ظرفیت‌های زیادی برای توسعه روابط در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی وجود دارد». رئیس‌جمهور ضمن تصریح این نکته که ارتقای سطح مناسبات ایران و عراق خوشایند دشمنان ما نیست، افزود: «ایران و عراق متناسب با منافع دو کشور در منطقه به گسترش تعاملات خود خواهند پرداخت و تقویت و تحکیم روابط تهران و بغداد علاوه بر تأمین منافع دو ملت به نفع منطقه نیز خواهد بود». رئیسی بر گسترش همکاری‌ها در حوزه‌های اقتصادی، انرژی، ترانزیت و حمل‌ونقل، تبادلات تجاری و همکاری‌های امنیتی و نیز اهمیت تسریع در اجرای توافقات موجود میان دو کشور تأکید کرد. عبداللطیف رشید، رئیس‌جمهور عراق نیز در این نشست با تأکید بر علاقه‌مندی کشورش برای گسترش روابط با جمهوری اسلامی ایران اظهار کرد: «دو کشور ظرفیت‌های متنوعی برای گسترش همکاری‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و تبادلات تجاری دارند».

 اهداف سفر  رشید به تهران

اما اینکه عبداللطیف رشید، رئیس‌جمهور عراق با چه هدفی به ایران سفر کرده است و اهمیت این سفر در چه موضوعاتی خلاصه می‌شود، نکاتی است که دو نفر از کارشناسان مربوطه در گفت‌وگو با «شرق» به تبیین و تشریح بیشتر آن پرداخته‌اند. امید نعیمی در این رابطه اساسا سفر انجام‌شده توسط عبداللطیف رشید را تشریفاتی می‌دانند؛ چراکه تحلیلگر مسائل بین‌الملل، پست ریاست‌جمهوری در ساختار سیاسی عراق را یک پست تشریفاتی می‌داند. حمیدرضا امین‌زاده دیگر کارشناسی هم که در گفت‌وگو با «شرق» به بررسی اهداف و اهمیت این سفر پرداخت، یادآور می‌شود که حضور عبداللطیف رشید در تهران نمی‌تواند جنبه تحلیلی خاصی داشته باشد. وی در تشریح بیشتر این موضوع دست به یک بازخوانی می‌زند و عنوان می‌کند رئیس‌جمهور عراق از دوره برهم صالح (رئیس‌جمهور سابق عراق) به دنبال حضور در تهران بود، اما به دلیل شرایط سیاسی پیچیده در آن مقطع و چالش‌های بعدی ناشی از تقابل بین جریان چارچوب هماهنگی و جریان مقتدی صدر، عملا بستر لازم برای این سفر در دوره برهم صالح مهیا نبود. به گفته امین‌زاده بعد از تغییر دولت در عراق هم وضعیت تقریبا شکننده‌ای برای عبداللطیف رشید و محمد شیاع السودانی (رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر) وجود داشت. اما به زعم این تحلیلگر اکنون که یک ثبات نسبی در عراق شکل گرفته است، بستر و فضای مناسب در جهت انجام این سفر به وجود آمد. در ادامه امید نعیمی هم با پیش‌کشیدن این موضوع مهم که رئیس‌جمهور عراق ‌ نقش اجرایی خاصی در تصمیم‌گیری‌های کلان و ترسیم مسیر اقتصادی، تجاری، امنیتی، نظامی، دفاعی و دیپلماتیک این کشور بر عهده ندارد، این موضوع را مورد تأکید قرار می‌دهد که حتی در یک گام رو به جلو، ساختار سیاسی عراق و نخست‌وزیری هم در شرایط کنونی نمی‌توانند مطالبات اصلی ایران به‌خصوص آزادسازی اموال بلوکه‌شده را اجرائی کنند. به باور نعیمی، هم طرف‌های ایرانی و هم عراقی بارها و به صراحت بر ناتوانی آزادسازی اموال بلوکه‌شده ایران در عراق اذعان کرده‌اند که مؤید ناتوانی دولت و نخست‌وزیر عراق در تأمین منافع تهران است.  کارشناس حوزه بین‌الملل به چالش‌های اخیر دلاری در عراق هم نقبی می‌زند که از منظر وی نشان داد وضعیت تا چه حد می‌تواند برای طرف عراقی چالش‌آفرین باشد؛ چراکه نعیمی ساختار اقتصادی و تجاری عراق نوین پس از صدام‌حسین را مستقل نمی‌داند. در ادامه این آسیب‌شناسی، امید نعیمی از جنبه دیگری به موضوع ورود می‌کند و یادآور می‌شود اکنون موضوعات کلیدی مانند مفاد پیگیری توافق الجزایر، ادامه خط ریلی شلمچه‌-‌بصره و همچنین سکون در مناسبات اقتصادی و تجاری به واسطه تحریم‌ها، مبین وضعیت نه‌چندان مطلوب در روابط دوجانبه است. البته در آن سو حمیدرضا امین‌زاده در ادامه گفت‌وگو با «شرق» و با تغییر زاویه تحلیل خود، انجام این سفر توسط رئیس‌جمهور عراق بعد از امضای توافق سه‌جانبه پکن و ازسرگیری مناسبات تهران‌-‌ریاض را حاوی یک نکته مهم می‌داند. کارشناس مسائل بین‌الملل یادآور می‌شود که عراق در کنار عمان ازجمله کشورهایی در منطقه خاورمیانه بودند که سهمی جدی در احیای روابط عربستان سعودی و جمهوری اسلامی ایران ایفا کردند که البته نهایتا به نام چین تمام شد. با این حال از دید امین‌زاده، مهم‌ترین کشوری که در خاورمیانه از ترمیم روابط تهران و ریاض سود می‌برد، عراق است. این کارشناس با اشاره به اینکه عراق در سال‌های اخیر به واسطه تنش‌های نیابتی با مشکل مواجه بوده است، ازسرگیری مناسبات ایران و عربستان را فضای مثبت و مؤثری برای عراقی‌ها می‌داند که باعث خواهد شد بغداد از ظرفیت و پتانسیل روابط حسنه با طرف ایرانی و همچنین عربستانی در جهت تحقق منافع خود استفاده کند. به همین دلیل این کارشناس متذکر می‌شود که در یک سناریوی احتمالی، سفر رئیس‌جمهور عراق در این بستر تازه می‌تواند با هدف بازتنظیم روابط تهران‌-‌بغداد بعد از احیای روابط ایران و عربستان شکل گرفته باشد. امید نعیمی هم در بخش پایانی گفت‌وگوی خود با «شرق» به موضوعات نظامی، دفاعی و امنیتی در دو کشور سوریه و عراق و همچنین تحولات چند هفته اخیر مرز مشترک این دو (بوکمال) ناظر بر درگیری‌های ایران و آمریکا اشاره دارد. این تحلیلگر یادآور می‌شود اکنون تهران به تقویت نفوذ و ظرفیت خود، هم در عراق و هم در سوریه، برای توازن با طرف آمریکایی می‌اندیشد، به همین دلیل تهران سعی خواهد کرد در سایه سفر رئیس‌جمهور و دیگر مقامات عراقی این هدف را بیش از پیش محقق کند؛ کمااینکه نعیمی خاطرنشان می‌کند در گفته‌های دیروز رئیس‌جمهور ایران با همتای عراقی، موضوعات نظامی، دفاعی و امنیتی مورد تأکید قرار گرفت. البته کارشناس حوزه بین‌الملل مجددا تأکید دارد که تهران در این شرایط از هر ابزاری برای موازنه منطقه‌ای با واشنگتن استفاده خواهد کرد. در مقابل امین‌زاده نظری متفاوت دارد و معتقد است: «دولت عراق به‌هیچ‌وجه تمایلی ندارد که در تنش‌های نیابتی ایران و آمریکا، نقش‌آفرینی مستقیمی داشته باشد».