نگاهی به سیر پروانه‌شناسی در ایران

علم پروانه‌شناسی در ایران بیش از دو سده قدمت دارد. اینکه آیا پیش از این تاریخ هم تلاش‌هایی صورت گرفته یا نه را نمی‌دانیم، اما دست‌کم از سال ۱۷۹۶ میلادی به این سو جمع‌آوری پروانه‌ها در ایران شروع شده است. در «دانش‌نامه بالپولکداران ایران (Lepidoptera Iranica)» تاریخچه پروانه‌شناسی در ایران و مهم‌ترین چهره‌های آن به طور مفصل مکتوب شده است. در مقدمه این فصل آمده: «مشخص نیست چه کسی برای اولین بار در ایران پروانه جمع کرده. با این حال می‌دانیم که اولین گونه توصیف‌شده از ایران [Zygaena cuvieri Boisduval, [1828 بوده که توسط گیومَ آنتونی اُلیویِر، پزشک و حشره‌شناس فرانسوی که در سال 1796 میلادی به ایران سفر کرد، جمع‌آوری شده است».در ادامه این مقدمه می‌خوانیم: «بیشتر از نیم‌قرن بعد، اولین فهرست بالپولکداران ایران توسط کولار و رتن‌باخر در سال 1849 میلادی، بر اساس نمونه‌های جمع‌آوری‌شده توسط گیاه‌شناس شهیر اتریشی، تئودور کوچی، منتشر شد. از زمانی که اُلیویِر اولین نمونه‌ را در کوه‌های غرب ایران جمع کرد تا به امروز تقریبا 900 پژوهشگر چیزی در حدود هزارو 700 اثر علمی درباره مطالعات پروانه‌شناسی ایران به اشکال مختلف منتشر کرده‌اند، از یادداشت‌های کوتاه گرفته تا مقالات مروری بلند». نویسندگان سپس این فصل را به شش برش زمانی تقسیم کرده‌اند و دوره رخدادها و پروانه‌شناسان کلیدی که به ایران سفر کرده‌اند را با عکس و مشخصات‌شان معرفی کرده‌اند. این بخش‌ها به شرح زیر‌ند:

پیشگامان تحقیقات پروانه‌شناسی در ایران 

(بین سال‌های 1796 تا 1913 میلادی)

 در این بخش از اُلیویِر به عنوان کسی که اولین پروانه توصیف‌شده ایرانی را در کوه‌های اطراف همدان جمع‌آوری کرده، و نیز از مأموریت تحقیقاتی چهارساله او به خاورمیانه یاد شده است. همچنین از سفر گیاه‌شناس اتریشی، تئودور کوچی در سال 1842 میلادی به جنوب ایران گفته شده. این پژوهشگر در اوایل فوریه آن سال از طریق جزیره خارک وارد ایران شده و به همراه کاروانی خود را به دالکی و سپس شیراز می‌رساند. این دانش‌نامه، از خاطرات کوچی در توصیف چشم‌انداز زیبای دشت ارژن می‌نویسد: «آبشارهای زیاد دشت ارژن، آنجا را بسیار شبیه به زیباترین مناظر سوئیس کرده است... شیرهای ساکن منطقه که در ماه‌های تابستانی در اینجا حضور دارند، غالبا برای گله‌های بزرگ دام‌ها و چوپانان‌شان و نیز رهگذرانی مثل خود کوچی دردسرساز می‌شوند». کوچی در آن سفر به خاطر ناامنی، در طول مسیرش به شیراز نمی‌تواند نمونه‌‌برداری کند و در نهایت تنها در اطراف شیراز نمونه‌برداری کرده و 48 گونه پروانه برداشت می‌کند که 18 گونه‌ از آنها برای علم جدید بودند. یکی دیگر از پیشگامان مهم پروانه‌شناسی ایران که از او یاد شده، هوگو کریستوف، پروانه‌شناس شهیر و افسانه‌ای آلمانی‌ است که سال‌ها به عنوان مدیر کلکسیون حشراتِ ولیعهد خانواده سلطنتی رومانوف روسیه استخدام شده بود. کریستوف در دهه 1870 میلادی بارها به ایران سفر کرد و به‌ویژه گونه‌های جدید بسیار زیادی را در منطقه شاهکوه در استان سمنان کشف کرد. او در مقالات علمی‌اش طراحی‌های شاهکاری از گونه‌های جدیدی که کشف کرده را در قالب تابلوهای رنگی منتشر کرده که از اولین تابلوهای رنگی مقالات علمی پروانه‌شناسی ایران محسوب می‌شوند. در ادامه این فصل از پروانه‌شناسان دیگری همچون تئودور بیِنرت (لتونیایی)، ژان ادوارد منتری (فرانسوی)، یولیوس لدرِر (اتریشی)، اوتو اشتاودینگر (آلمانی)، آندریاس و اوتو بنگ‌هاس (آلمانی) و نیز نیکلاس اروشوف (روسی) نیز به عنوان سرآمدان این دوره یاد شده است.

تحقیقات پروانه‌شناسی بین جنگ‌ جهانی اول تا پایان جنگ جهانی دوم  (بین سال‌های 1914 تا 1945 میلادی)

اگرچه در حین جنگ جهانی اول پروانه‌شناسان کمی، مثل نظامیان انگلیسی (بوکستون، پایله و اوانس) به ایران سفر کردند، در سال‌های بعد، ستاره‌‌های پرفروغی در آسمان پروانه‌شناسی ایران درخشیدند و با سفرهای تحقیقاتی خود به ایران کشفیات زیادی را به ثبت رساندند. از‌جمله می‌توان از دو برادر لیتوانیایی/آلمانی به نام‌های فِرِد بِرَند و هرمان بِرَند یاد کرد که اولی حشره‌شناس و گیاه‌شناس ماجراجویی بود که به عنوان یک افسر نظامی به ایران سفر کرد. فرد برند در مدت اقامتش در ایران، مطالعات مفصلی بر روی شبپره‌های جنوب و جنوب شرق کشور داشته و به ویژه گونه‌های بسیار جالبی را در کوه تفتان کشف کرد. این نمونه‌ها در سال‌های بعد توسط برادرش هرمان برند در قالب چند مقاله منتشر شد. از دیگر پروانه‌شناسان مهم این دوره کنسول انگلیسی، ادوارد ویلشایر بوده که تعداد بسیار زیادی مقاله علمی از یافته‌های خود در ایران منتشر کرده است. همچنین در این دوره تعداد زیادی پروانه‌شناس به ویژه از کشورهای آلمان و اتریش به ایران سفر کردند.

از پایان جنگ جهانی دوم تا انقلاب اسلامی ایران

 (بین سال‌های 1946 تا 1979 میلادی)

 این دوره یکی از درخشان‌ترین دوره‌های پروانه‌شناسی ایران بوده است. در این دوره نسل اول حشره‌شناسان ایرانی، نظیر جلال افشار، بعد از اتمام تحصیلات‌شان به کشور بازگشتند و نسلی پرشور و علاقه‌مند از حشره‌شناسان، نظیر هایک میرزاییانس را تربیت می‌کنند که این افراد بعدها نقش پررنگی را در تاریخ پروانه‌شناسی ایران عهده‌دار می‌شوند. از سوی دیگر، حشره‌شناسانی همچون دکتر منصور عبایی و دکتر علی‌اصغر احمدی، برای ادامه تحصیل به اروپا و آمریکا رفته و بعد از بازگشت به کشور، با دعوت از متخصصان بین‌المللی، راه را برای مطالعات بر روی حشرات و به ویژه پروانه‌های ایران هموارتر می‌کنند. از جمله پروانه‌شناسان آلمانی که در آن دوره به ایران دعوت شدند، هانس آمزل و گونتر ابرت بودند. به ویژه ابرت، دو سال در ایران ماند و سنگ بنای کلکسیون پروانه‌ها را در مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور پایه‌گذاری کرد. نویسندگان، از سایر پروانه‌شناسان شاخص این دوره به پروانه‌شناسان اتریشی: اِوا وارتیان، فردریش کازی؛ و آلمانی؛ کلاوس نومن و ویلی ریشتر اشاره کرده و از یک همکاری بزرگ حشره‌شناسی بین دانشگاه تهران و حشره‌شناسان کشور چک یاد کرده‌اند.

از شروع انقلاب اسلامی تا شکل‌گیری «انجمن پروانه‌شناسی ایران» (بین سال‌های 1980 تا 2003 میلادی)

در این دوره که به خاطر رخ‌دادن جنگ تحمیلی تقریبا بیشتر همکاری‌های بین‌المللی کند شده بود، بیشتر بار تحقیقات پروانه‌شناسی کشور به دوش محققان داخلی نظیر مرحوم عبایی و مهندس علی پازوکی بوده است. در عین حال دست‌کم یک پروژه شخصی و موفق در زمینه پروانه‌شناسی ایران بسیار به چشم می‌آید و آن انتشار کتاب «پروانه‌های ایران» توسط وازریک نظری، از شاگردان مرحوم میرزاییانس بوده است.

ظهور و افول «انجمن پروانه‌شناسی ایران» 

(بین سال‌های 2004 تا 2006 میلادی)

 این انجمن در پی توافقی بین محققان موزه تاریخ طبیعی کارلسروهه آلمان و مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی ایران در سال 2004 میلادی و با هدف گسترش همکاری‌های علمی بین طرفین پایه‌ریزی شد. این همکاری با اینکه تنها سه سال فعال بوده، در سال 2006 بدون هیچ توضیح مشخصی و صرفا به خاطر عدم علاقه مدیران مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی ایران به ادامه این همکاری متوقف می‌شود. در همین مدت بسیار کوتاه فعالیت این همکاری، تعداد مقالات علمی پروانه‌شناسی منتشر‌شده بر روی فون ایران سیر صعودی چند برابری را نشان  داده است.

پروانه‌شناسانی که در‌حال‌حاضر بر روی فون ایران کار می‌کنند

 در این آخرین بخش این فصل، نویسندگان دانش‌نامه ابتکار جالبی به خرج داده و تقریبا تمام متخصصان پروانه‌شناسی را که به نحوی روی گروه‌های مختلف پروانه‌های ایران پژوهش می‌کنند معرفی کرده و تصویری از آنها منتشر کرده‌اند. این معرفی کمک بسیار مؤثری برای ارتباط‌گرفتن محققان ایرانی با متخصصان بین‌المللی پروانه‌شناسی خواهد بود.