فرصت‌ها و محدودیت‌ها

ندا آل‌طیب: تعدادی از برگزارکنندگان جایزه داستان‌نویسی «ارغوان» در روزهای پایانی سال گردهم آمدند. آنها در این دورهمی هم نظرات خود را درباره چندوچون برگزاری دوره‌های آتی این جایزه اعلام کردند و هم نظرات سه نفر از برگزیدگان دوره‌های پیشین را درباره این جایزه شنیدند. سال گذشته جایزه داستان‌نویسی ارغوان، پنجمین دوره خود را برگزار کرد و شورای سیاست‌گذاری آن بهتر دیدند پس از پنج دوره، روند برگزاری این جایزه و نقاط قوت و ضعف آن را ارزیابی کنند و این‌چنین بود که نشستی با حضور ابراهیم حقیقی، امیر اثباتی، بهرنگ تنکابنی، آرش صادقی اعضای شورای سیاست‌گذاری، محمد چرم‌شیر و فرشته احمدی، دو نفر از اعضای هیئت انتخاب، احمد پوری، یکی از داوران و اوژن حقیقی به‌عنوان دبیر این جایزه برگزار شد. در کنار آنان سه نفر از برگزیدگان دوره‌های پیشین جایزه به‌ نمایندگی از برگزیدگان دعوت شدند تا نظرات خود را درباره میزان تأثیرگذاری این جایزه و نیز قوانین آن بیان کنند. جایزه ادبی ارغوان ویژه داستان‌نویسان زیر ۳۰ سالی برگزار می‌شود که کتاب چاپ‌شده‌ای نداشته باشند. تعریف گروه سنی در این جایزه همواره مورد بحث بوده و بعد از گذشت پنج دوره همچنان تعدادی از علاقه‌مندان داستان‌نویسی، خواهان برداشته‌شدن این محدودیت هستند.

اوژن حقیقی، دبیر جایزه که با این موضوع بسیار روبه‌رو شده است، در این زمینه توضیح می‌دهد که همیشه در برگزاری این جایزه دو موضوع مطرح بوده است؛ محدودیت سنی و اینکه برگزیدگان دوره پیش نباید در دوره‌های بعدی جایزه حضور داشته باشند. حقیقی می‌گوید نتیجه این مباحث آن بوده که جایزه، به بودجه دیگری دست پیدا کند تا بتواند در رده سنی دیگری هم برگزار شود. در مورد چند بار شرکت‌کردن برندگان دوره‌های قبلی دو بحث وجود دارد، یک‌سوی دیگر ماجرا این است که جایزه جنبه تشویقی داشته باشد و شرکت‌کننده‌ای که مثلا پنجم شده در دوره بعدی اول شود ولی گاهی برگزیده دوره پیش در دوره بعدی جایزه نگرفته است. از طرف دیگر وقتی این فرصت به برگزیدگان دوره‌های پیش داده می‌شده، از سوی بعضی شرکت‌کنندگان اعتراضاتی مطرح شده زیرا آنها معتقد بودند برگزیدگان قبلی در دوره‌های پیشین معرفی شده‌اند و نباید دوباره فرصت حضور در جایزه را داشته باشند بلکه باید این فرصت در اختیار دیگران گذاشته شود.

دایره را تنگ نکنیم

محمد چرم‌شیر، یکی از اعضای هیئت انتخاب که سال‌هاست در کنار نوشتن نمایش‌نامه در کار تدریس هم هست، با اعمال این محدودیت چندان موافق نیست. او می‌گوید که به سبب شغل معلمی و همین‌طور به دلیل داوری در جشنواره‌ها و جایزه‌های مختلف با اقشار گوناگون سروکار دارد. همچنان‌که در کلاس‌های داستان‌نویسی، هنرجویان متنوعی شرکت می‌کنند که دوست دارند نتیجه کار خود را ببینند. بنابراین ایجاد محدودیت‌ها سبب می‌شود فرصت حضور از برخی طیف‌ها گرفته شود و اینجاست که محدودیت سنی و نیز محدودیت تعداد دفعات شرکت در جایزه سبب می‌شود که دایره دورمان را تنگ‌تر کنیم آن‌هم در‌حالی‌که «ارغوان» جای خود را باز کرده و برای خود چشم‌انداز ایجاد کرده است. چرم‌شیر از نکته دیگری هم سخن صحبت می‌کند؛ اینکه بعضی جوایز به‌مرور تبدیل به گَنگ و باند می‌شوند و اینجاست که مدام اسامی مشترکی را در آنها می‌بینیم اما «ارغوان» این نقطه‌ضعف را ندارد و هدف آن شناسایی استعدادهای تازه است. او با این توضیحات اعلام می‌کند که با محدودیت چندان موافق نیست چون هرگونه محدودیتی موجب می‌شود بعضی طیف‌ها حذف شوند و کسانی که به هر دلیلی تا‌به‌حال فرصت نیافته‌اند که استعداد خود را ارزیابی کنند، این فرصت را از دست می‌دهند. این نمایش‌نامه‌نویس مصائب و دشواری‌های چاپ کتاب در ایران را تشریح و تجربه یکی از هنرجویان خود را روایت می‌کند که کتاب چاپ‌شده‌ای دارد اما به دلیل تیراژ پایین کتاب کسی آن را نخوانده و بنابراین نمی‌توان او را به‌عنوان نویسنده‌ای معرفی کرد که اثر چاپ‌شده‌اش معرفی شده است. به‌جز اینها چرم‌شیر با موضوعی‌کردن جایزه هم موافق نیست. او می‌گوید بسیاری از قصه‌هایی که شرکت می‌کنند، ساختارشان چیز دیگری است و نویسنده تلاش کرده داستان خود را به‌زور به موضوع جایزه ربط بدهد. بنابراین خوب است کمی دست‌وبال خود را باز بگذاریم و نگران نباشیم. چرم‌شیر که معتقد است جایزه‌ای مانند «ارغوان»، پناه خوبی است برای علاقه‌مندان، خطاب به دیگر برگزارکنندگان جایزه می‌گوید: اجازه بدهیم این پناه برای مشتاقان داستان‌نویسی باقی بماند و تا زمانی که هریک از آنها کتاب مستقلی منتشر نکرده‌اند، اجازه شرکت در جایزه و رشد را به او بدهیم. او نیز که همچون بسیاری از هم‌مسلکان خود از شمارگان ناچیز کتاب در ایران اندوهگین است، می‌گوید: وقتی کتابی با تیراژ 200 نسخه منتشر می‌شود، یعنی خواننده‌ای ندارد و نمی‌توان آن را به‌عنوان اثری چاپ‌شده تلقی کرد و ما به این شکل آن برگزیده را به دنبال کار خود می‌فرستیم، در‌حالی‌که می‌توانیم از او حمایت کنیم. با این وصف تعداد شرکت در دوره‌های گوناگون نباید سبب محدودیت برای علاقه‌مندان شود؛ چراکه حفظ نیروهای تازه‌نفسی که به یک کار فرهنگی اضافه شده‌اند، خیلی مهم است. بنابراین خوب است که محدودیت‌ها برداشته شود و به چیز بینابینی دست پیدا کنیم.

محدودیت لازم است

فرشته احمدی، به‌عنوان یکی دیگر از اعضای هیئت انتخاب نظر متفاوتی دارد. او معتقد است که وجود ویژگی‌های منحصربه‌فرد در یک جایزه ادبی، اتفاق خوبی است؛ چراکه تابه‌حال بیشتر جوایز داستان کوتاه، هیچ محدودیتی نداشته‌اند؛ بنابراین خوب است یک جایزه برای خود چند ویژگی خاص تعریف کند چون سبب تشخص و تفاوت آن با دیگر جوایز خواهد شد. او درباره یک موضوع دیگر هم هشدار می‌دهد: وقتی محدودیت نباشد ناخودآگاه این امکان وجود دارد که اسم برندگان تکرار و آن جایزه به گنگ تبدیل شود، در‌حالی‌که شرکت‌کنندگان جایزه ارغوان می‌دانند که همراه با کسانی در جایزه شرکت کرده‌اند که شرایطی مشابه دارند. این داستان‌نویس از بعضی اسامی تکراری نام می‌برد که در بسیاری از جوایز ادبی شرکت کرده و برگزیده شده‌اند و همین موضوع را یک نقطه آسیب می‌داند که البته با اعمال محدودیت، برطرف خواهد شد. فرشته احمدی از محدودیت دیگری هم نام می‌برد؛ محدودیت‌های اعضای هیئت انتخاب: «باید به قدرت اجرائی تیم هم نگاه کنیم. اگر در را باز بگذاریم که داستان‌های بیشتری برسد، جمع‌وجور‌کردن آن برای هیئت انتخاب دشوار خواهد شد، چون ما هم توان محدودی داریم. بنابراین خوب است جایزه ویژگی‌های خود را داشته باشد چون دیگر جوایز ادبی این محدودیت‌ها را ندارند و راه برای شرکت علاقه‌مندان در هر سنی و با هر شرایطی باز است.» او تأکید دارد که وجه آموزشی و استعدادیابی ارغوان قوی‌تر از وجه حرفه‌ای آن بین نویسندگان است: «الان ارغوان جنبه آموزشی دارد و این را هم در نظر داشته باشیم که هر قانونی بگذاریم، مخالفانی پیدا می‌کند اما به‌هر‌حال باید قواعد خود را داشته باشیم. نگاه تیم شورای سیاست‌گذاری این است که یک تیم آموزشی و استعدادیابی هستیم. فراموش نکنیم به دلیل همین محدودیت‌ها، ارغوان توانسته تعاریف خود را داشته باشد و به گنگ تبدیل نشده و اسم تکراری در آن دیده نمی‌شود. در زمینه چاپ کتاب هم خیلی موارد وجود دارد، از‌جمله مسائل اقتصادی که نباید باعث از‌دست‌رفتن اعتمادبه‌نفس بچه‌ها شود. میزان فروش کتاب به‌خصوص در مورد داستان کوتاه ایرانی خیلی تعیین‌کننده است. بنابراین بازاریابی فروش و اقتصاد کتاب مسئله دیگری است که باید به آن فکر کنیم. چسبیدن استعدادهای تازه هم صرفا به جایزه‌ای مانند ارغوان خوب نیست؛ چون این جایزه نمی‌تواند تا ابد دست آنها را بگیرد و راه ببرد.

قصد ما استعدادیابی است

احمد پوری، یکی از داوران ارغوان، هدف اولیه جایزه را یادآوری می‌کند: «از آغاز قصدمان استعدادیابی بود و اینکه به یک جوان بگوییم اینجا می‌توانی در شرایطی برابر داستان خود را در بوته ارزیابی بگذاری. بنابراین همین که یک فرصت به او بدهیم کافی است. می‌توانیم در نظر بگیریم که یک‌بار برنده شده و به هدف خود رسیده‌ایم و بقیه به خودش برمی‌گردد. با این نگاه وجود محدودیت‌ها‌ اتفاقا بد نیست چون ما را در تحقق اهداف‌مان یاری می‌رساند». او که به‌عنوان استاد دوره‌های آموزشی را برای برگزیدگان ارغوان برپا می‌کند، چنین رویکردی را در جهت رها‌نشدن استعدادهای تازه‌کشف‌شده بسیار مهم می‌داند، موضوعی که یکی از وجوه تمایز این جایزه در قیاس با جوایز دیگر است و با ایجاد فضای دورهمی، نویسندگان جوان را برای ورود به فضای حرفه‌ای ادبی آماده می‌کند.

ابراهیم حقیقی البته می‌گوید هدف ما این نیست که صرفا یک‌بار یک جوان مستعد را معرفی کنیم بلکه باید زمینه را برای حضور او در فضای داستان‌نویسی هم ایجاد کنیم. در این بخش از مباحث، چرم‌شیر از نکته‌ای دیگر سخن می‌گوید: «واقعیت این است که جایزه‌های دیگری که نویسندگان در آن شرکت می‌کنند، با ارغوان بسیار متفاوت است. یک نویسنده حرفه‌ای برای شرکت در یک جایزه باید دعوت شود؛ بنابراین نگران حضور نویسندگان حرفه‌ای نباشیم».

برگزیدگان چه می‌گویند؟

در ادامه این دورهمی برگزیدگان نظرت خود را درباره قوانین جایزه اعلام می‌کنند. زهرا گودرزی، یکی از برگزیدگان جایزه می‌گوید تا حدود زیادی با محدودیت‌ها و موافقم. خوبی ارغوان این است که از ابتدا این اعتمادبه‌نفس را به من داد که دارم با هم‌سن‌وسالان خود رقابت می‌کنم، آن‌هم در شرایطی برابر چون آنها هم هیچ داستان چاپ‌شده‌ای ندارند ولی در جوایز دیگر اسم‌های تکراری خیلی زیاد است. خود من بعد از ارغوان در چند جایزه دیگر هم برنده شدم چون هدفم این بود که باز‌هم در جوایز ادبی شرکت کنم اما کتاب ارغوان نمی‌تواند فاکتوری برای کنار‌گذاشتن داستان‌های برگزیدگان باشد، چون این کتاب از طرف جایزه منتشر‌شده و نه به دلیل وجود هریک از برندگان؛ بنابراین خوب است در این زمینه محدودیت ایجاد نکنید.

منوچهر زارع‌پور، دیگر برگزیده این جایزه هم با محدودیت سنی موافق است و به این نکته اشاره می‌کند که وقتی اسم یک نفر در یک جایزه چند بار تکرار شود، یعنی او سلیقه هیئت داوران را فهمیده است؛ بنابراین می‌توان برای حضور برگزیدگان اول تا سوم در دوره‌های بعدی جایزه، محدودیت ایجاد کرد.

احسان منصف خوش‌حساب هم یکی دیگر از برگزیدگان، خود را کاسبی معرفی می‌کند که عاشق نوشتن است و خود را محصول ارغوان می‌داند، چون بعد از برگزیده‌شدن در این جایزه، اعتماد‌به‌نفس شرکت در جوایز دیگر را پیدا کرده. او ارغوان را جایزه‌ای تمیز توصیف می‌کند و وجود فیلترها را در این جایزه اتفاقی مثبت می‌داند: «اگر ارغوان نبود باید به تک‌تک نویسندگانی که حالا به‌عنوان داور با جایزه حضور دارند، التماس می‌کردم داستانم را بخوانید. بعد از ارغوان در جایزه‌های دیگر هم شرکت کردم ولی خوبی این جایزه این است که ارتباط بچه‌ها با هم حفظ می‌شود. ما بعد از جایزه دور هم هستیم، در کارگاه‌های آموزشی شرکت می‌کنیم و داستان‌هایمان به‌صورت صوتی ظبط می‌شود. جذابیت اینها بیشتر از این است که فرصت دوباره‌ای برای شرکت در جایزه داشته باشیم. ضمن اینکه با تعریف بخش برنده برنده‌ها که در دوره پنچم انجام شد، این مسئله برطرف شده است».

مانیفست اولیه را فراموش نکنیم

در ادامه این گفت‌وگوها اوژن حقیقی، مانیفست و اهداف اولیه ارغوان را یادآوری می‌کند؛ کشف استعدادهای جوان: «طبق تعریف یونسکو محدوده سنی جوانی تا ۳۰ سال است. ضمن اینکه زیست یک جوان ۲۸‌ساله با یک فرد ۴۵‌ساله متفاوت است. بنابراین کنار هم گذاشتن آنان در یک رقابت شاید چندان درست نباشد». او که نگرانی چرم‌شیر را بابت رها‌شدن استعدادهای کشف‌شده درک می‌کند، توضیح می‌دهد که تعریف بخش برنده برندگان که پیشنهاد درخشان بهرنگ تنکابنی بوده، برای توجه به همین مسئله است. او می‌گوید که هریک از بچه‌ها کتابی دارند، ارائه بدهند. می‌توانیم سالی یک کتاب را برای انتشار انتخاب کنیم. همچنان‌که کتاب «روشنا نقطه» (ده داستان‌ از منتخبین جایزه ارغوان) هم با همین رویکرد منتشر شد.

رقابت و گرم‌کردن تنور هنر

امیر اثباتی، عضو شورای سیاست‌گذاری جایزه هرچند رقابت را در کار هنر خوش ندارد‌ اما این را می‌داند که وجود جوایز سبب گرم‌کردن تنور هنری می‌شود. او از راه دشوار جوانانی می‌گوید که به دلیل نبود سیاست‌گذاری‌های درست فرهنگی نمی‌دانند چگونه هنر خود را به مخاطب عرضه کنند و از این نگاه، وجود جوایزی مانند ارغوان، راهی است برای جبران این نقیصه. او هم با اعمال فیلتر موافق است، چون هم به جایزه تشخص می‌دهد و هم وجود محدودیتی مانند موضوع مشخص، شرایط منصفانه‌تری ایجاد می‌کند؛ درحالی‌که امکان مقایسه در موضوعات آزاد، سخت‌تر است. ضمن اینکه موضوع یکسان، شاید سبب شود نویسندگان بالقوه را در شرایطی قرار دهیم که به روزگار خود توجه کنند؛ چراکه موضوعات انتخابی ما مبتلا به جامعه و جوانان ما در آن مقطع خاص است.

صورت مسئله را پاک نکنیم

بهرنگ تنکابنی رسالت‌های جایزه را یادآوری می‌کند و اینکه وجود قوانین هر‌چند نواقصی دارد، سلامت این جایزه را تضمین می‌کند: «وقتی برندگان ارغوان خود را وارد فضای حرفه‌ای می‌کنند، یعنی این جایزه کار خود را به‌درستی انجام داده». او از تلاش‌های ارغوان برای رها‌نکردن استعدادهای کشف‌شده سخن می‌گوید و معتقد است که این جایزه می‌تواند به نهاد کشف استعداد تبدیل شود: «گَنگ‌بودن ناشران در همه‌جای دنیا هست و اگر ارغوان بتواند در نقش یک نماینده ظاهر شود، راهکار درستی است که سبب می‌شود استعدادهای کشف‌شده وارد فضای ادبیات شوند و به‌ کمک ارتباطات خود در فضای ادبیات و نشر، زمینه تداوم فعالیت را برای جوانان برگزیده ایجاد می‌کند ولی تغییر قوانین جایزه، پاک‌کردن صورت‌مسئله است».

آخرین صحبت‌ها را فرشته احمدی مطرح می‌کند. او خشنود است که ارغوان در خدمت اهداف یک بنگاه اقتصادی نیست بلکه با نسل جوان گمنامی سروکار دارد و همین ویژگی سبب می‌شود باقی بماند، چون دنبال خودنمایی‌کردن نیست تا حاشیه‌برانگیز باشد. این جایزه کار زیربنایی و طولانی‌مدت را در دستور کار خود قرار داده و حرکت در سایه و آرامش، امکان کار طولانی‌مدت را ایجاد می‌کند. حالا و در آستانه سال نو، برگزارکنندگان این جایزه ادبی مشغول بررسی و ارزیابی هستند تا برای دوره آتی این جایزه برنامه‌ریزی کنند.