بیانیه‌ای راهبردی برای سیاست خارجی

شرق: دیروز چهارشنبه بیانیه‌ای از سوی جمعی از سفرا تدوین و منتشر شد. در این بیانیه فعالان و ناظران حوزه سیاست خارجی به ذکر برخی نگرانی‌های خود با نگاهی به عملکرد دیپلماتیک دولت سیزدهم در 435 روز گذشته پرداختند. با توجه به ابعاد، زوایا و نکاتی که در این بیانیه مشترک مطرح شد، «شرق» بر آن شد که با دو نفر از این سفرا، گفت‌وگوهایی را داشته باشد تا انگیزه شخصی و برآورد و ارزیابی آنان را درخصوص دلیل یا دلایل تدوین و امضای این بیانیه جویا شود.

در این زمینه سید‌جلال ساداتیان به «شرق» می‌گوید: «من در گفت‌وگوی اخیری که با روزنامه «شرق» داشتم، به ذکر برخی مشکلات، بحران‌ها، چالش‌ها و معضلات، هم در داخل و هم در حوزه خارجی پرداختم. این نشان می‌دهد که واقعا نمی‌توان بعضی از مشکلات موجود را نادیده گرفت که مسبب وضعیت بغرنج کنونی شده است».

سفیر پیشین ایران در انگلستان اعتقاد دارد که این نظر شخصی او نیست و بسیاری از سفرا که این بیانیه را امضا کرده‌اند و حتی جمع کثیری از دیگر سفرا که در این بیانیه اسمی از آنها برده نشده است، چنین دیدگاه مشابهی را دارند و بر این باور هستند که عملکرد دولت سیزدهم به‌خصوص در حوزه سیاست خارجی با نقطه ایدئال‌ها و فضای مثبت فاصله بسیار زیاد و معناداری دارد.

ساداتیان در ادامه گپ‌و‌گفتش با «شرق» به دو نکته کلیدی درخصوص عملکرد دولت رئیسی در قبال جنگ اوکراین و برجام اشاره می‌کند. این نماینده اسبق مجلس اعتقاد دارد کارنامه و خروجی کار دولت سیزدهم در یک سال اخیر درباره مذاکرات احیای برجام به گونه‌ای بوده است که متأسفانه کشور و منافع ملی با مشکلات زیادی مواجه شده است.

ساداتیان تنها تفاوت وضعیت کنونی با «شکست» در مذاکرات هسته‌ای را در این می‌داند که اکنون، نه تهران و نه واشنگتن تمایل اعلام رسمی شکست مذاکرات را ندارند؛ چون همه طرف‌ها به تبعات و آثار اعلام رسمی شکست مذاکرات و عدم احیای برجام واقف هستند. دیپلمات پیشین کشور به موضوع مهم‌تر این روزها که به سرفصل جدیدی در تقابلات دیپلماتیک ایران و جامعه جهانی بدل شده است، اشاره می‌کند و در‌این‌باره اذعان دارد که موضوع ارسال پهپادهای ایران به روسیه در سایه تعلق خاطر سیاسی به روس‌ها سبب شده است که اکنون تهران به اندازه مسکو و حتی بیشتر از کرملین متحمل خسارات، فشارها و هجمه‌های سیاسی و دیپلماتیک از سوی جامعه جهانی شود تا جایی که علاوه بر چند دور تحریم اخیر، اکنون احتمال صدور قطع‌نامه در شورای امنیت وجود دارد.

ساداتیان، استاد دانشگاه در ادامه تحلیل خود به «شرق» با تأکید بر این نکته که نمی‌توان تبعات سیاسی، دیپلماتیک، اقتصادی و امنیتی کشیده‌شدن پای ایران به شورای امنیت در این زمینه را نادیده گرفت، بیان می‌کند: «اگر در‌نهایت شورای امنیت قطع‌نامه الزام‌آوری را علیه ایران به تصویب برساند، تمام ادعاهای دولت رئیسی درخصوص مناسبات منطقه‌ای هم بر باد می‌رود؛ چون همه کشورهای عضو سازمان ملل از بوتان و افغانستان گرفته تا اروپایی‌ها باید به این قطع‌نامه پایبند باشند؛ کما‌اینکه در شش دور قطع‌نامه پیشین هم جامعه جهانی در یک اجماع در برابر ایران قرار گرفت». تحلیلگر مسائل بین‌الملل منطقی نمی‌داند در شرایط کنونی، وضعیت را به سمتی پیش برد که مسئولان با دست خود هزینه‌ها و فشارهای مضاعفی را شکل دهند، آن‌هم در این برهه که وضعیت ناخوشایندی برای ما وجود دارد.

سفیر پیشین ایران در انگلستان در بخش دیگری از گفت‌وگوی خود با «شرق» متذکر می‌شود که نباید و نمی‌توان مشکلات و چالش‌های کنونی کشور را نادیده گرفت. ساداتیان عملکرد دولت را در‌این‌باره ناامید‌کننده می‌داند؛ چرا‌که در طول هفته‌های اخیر بسیاری از استادان دانشگاه، فعالان سیاسی و حزبی از لزوم گفت‌وگو، تعدیل فضا و همچنین نرمش و انعطاف در حوزه سیاسی و اجتماعی سخن گفتند؛ اما برعکس، مسئولان اجرائی با برخورد قهری با فعالان سیاسی و اجتماعی شرایط را به نحوی پیش بردند که وضعیت در داخل کشور پیچیده، حساس و در‌عین‌حال بغرنج شده است.

 این استاد دانشگاه معتقد است تداوم وضعیت فعلی می‌تواند تأثیرات مخربی بر سیاست خارجی و مهم‌تر از آن توان چانه‌زنی دیپلماتیک ایران داشته باشد، همان‌گونه که بخش عمده‌ای از مشکلات حوزه سیاست خارجی به‌خصوص در حوزه برجامی و همچنین تحریم‌هایی که به‌تازگی اروپا و آمریکا به واسطه مسائل داخلی علیه ایران اعمال کرده‌اند.

تحلیلگر مسائل بین‌الملل با در‌نظر‌داشتن این نکات تصریح می‌کند که باید برای مدیریت فضای داخلی فکری اساسی کرد و این بیانیه سعی داشته است به اندازه و سهم خود این نکته را یادآور شود. 

ساداتیان پایان‌بخش تحلیل و آسیب‌شناسی خود را به عملکرد دولت سیزدهم، هم در حوزه سیاست خارجی و هم در حوزه سیاست داخلی اختصاص داد و در این زمینه گفت: «مشکل ریشه‌ای به نگاه و ارزیابی غلط تصمیم‌گیران و تصمیم‌سازان ارتباط دارد؛ از‌این‌رو تا زمانی که ارزیابی‌ها، آسیب‌شناسی‌ها و تحلیل‌های درست در‌عین‌حال واقع‌بینانه‌ای از وضعیت کشور در همه ابعاد و سطوح آن شکل نگیرد، نمی‌توان تغییراتی را ایجاد کرد و همه ادعاها و سخنان مقامات هیچ‌گاه عملیاتی 

نخواهد شد».

نعمت‌الله ایزدی هم دیگر چهره‌ای بود که پای بیانیه مشترک سفرا را امضا کرد. او نیز بر این باور است که به دلیل نگرانی از وضعیت سیاست خارجی کشور این بیانیه تهیه شده است. اولین سفیر ایران در روسیه سیاست خارجی کشور در یک سال گذشته را دور از یک مسیر  «حرفه‌ای» می‌داند.

تحلیلگر ارشد مسائل بین‌الملل خاطرنشان می‌کند که روند کنونی سیاست خارجی، هم در حوزه مذاکرات احیای برجام و هم در قبال جنگ اوکراین باعث شده است که نگرانی‌هایی برای برخی سفرا به وجود آید؛ چرا‌که این سیاست‌های برجامی و نگاه ما به اوکراین دارای یک ثبات نظر نبوده است و نهایتا این تصمیم‌گیری‌ها باعث شده است که هزینه‌ها و تبعاتی را متوجه کشور کند.

نعمت‌الله ایزدی بر این نکته کلیدی تأکید دارد که مواضع و سخنان برخی مقامات اجرائی کشور در جامعه جهانی با حساسیت و توجه بیشتری همراه است؛ یعنی آن‌گونه که به این گفته‌ها درخصوص مسائل سیاست خارجی توجه می‌شود، شاید به مواضع مقامات کشورهای دیگری توجه نشود؛ کما‌اینکه توجه و حساسیت زیادی هم روی مذاکرات هسته‌ای و سرنوشت برجام وجود دارد.

ایزدی بر این باور است که باید یک دیپلماسی هوشمند، منعطف و کاملا عقلانی و علمی را با حضور چهره‌های صاحب‌نظر و صاحب تجربه به کار برد و از دیپلماسی «غیرحرفه‌ای» فاصله گرفت.

نعمت‌الله ایزدی در ادامه به برخی چالش‌ها و معضلات در داخل کشور اشاره دارد و با برشمردن برخی از مسائل، اعتقاد دارد که سیاست خارجی امتداد سیاست داخلی است و در این بیانیه مذکور هم قید شده است که سیاست خارجی در در ادامه سیاست داخلی قرار دارد؛ بنابراین این دو حوزه از هم اثر می‌گیرند و بر هم اثر می‌گذارند.

تحلیلگر مسائل بین‌الملل بیان می‌کند: «زمانی که در داخل کشور انسجام لازم وجود نداشته باشد و به موازات شاهد مشکلات و چالش‌ها باشیم، بدون‌شک سیاست خارجی هم با مشکل مواجه خواهد شد و به دنبال آن کشورهایی که سر جنگ، رقابت و تخاصم با ایران را دارند، از این وضعیت برای فشار به تهران نهایت استفاده خود را خواهند برد».

آخرین سفیر جمهوری اسلامی ایران در اتحاد جماهیر شوروی مهم‌ترین گام در سیاست خارجی را شکل‌گیری اتحاد داخلی، افزایش و جلب اعتماد عمومی و نهایتا رفع مشکلات داخلی می‌داند تا با تکیه بر این موارد در حوزه سیاست خارجی بتوان دیپلماسی قوی را شکل داد و پیش برد. به باور ایزدی بخشی از اعتراضات به‌واسطه نبود اتحاد داخلی و اعتماد عمومی است که نتیجه این وضعیت در داخل کشور شرایطی است که برای حوزه دیپلماسی دولت سیزدهم شکل گرفته که از یک طرف آمریکایی‌ها از کنار‌گذاشتن مذاکرات می‌گویند و از طرف دیگر کشورهایی مانند اوکراین و اروپا هم تهدید به قطع روابط با ایران و کشیدن پای تهران 

به شورای امنیت می‌کنند.

سفیر پیشین ایران به موضوع مهم‌تری اشاره می‌کند و عنوان می‌کند که هدف سفرا از تدوین و امضای این بیانیه به‌هیچ‌وجه تخریب دولت و جمهوری اسلامی ایران نبوده و نیست و نمی‌توان تلاقی صدور این بیانیه را با برخی مسائل داخلی اقدام برنامه‌ریزی‌شده با هدف افزایش فشار و هجمه روانی به دولت رئیسی در نظر گرفت؛ چرا‌که ایزدی اعتقاد دارد تک‌تک امضا‌کنندگان و کسانی که برای تدوین این بیانیه زحمت کشیده‌اند، با دغدغه حفظ منافع و امنیت ملی سعی کرده‌اند با صدور و انتشار این بیانیه و از زاویه نگاه خود هشدارهایی را به عملکردهای دولت رئیسی در حوزه سیاست داخلی و خارجی بدهند. 

دیپلمات پیشین کشور در ادامه گفت‌وگوی خود به «شرق»، امضاکنندگان و نویسندگان این بیانیه «دلسوزان واقعی نظام جمهوری اسلامی ایران» می‌داند و اعتقاد دارد که در هیچ جایی از بیانیه عبارت یا جمله‌ای درخصوص تهدید و تخریب دولت سیزدهم و جمهوری اسلامی ایران وجود ندارد. صرفا سعی شده است هشدارهایی درخصوص شرایط کنونی داده شود. پیرو نکته مذکور، ایزدی در یک خوانش معکوس بر این باور است که اتفاقا در سایه اتفاقات چند هفته گذشته این خطر و احتمال وجود داشت که توجه لازم به تبعات اشتباهات ما در حوزه سیاست خارجی نشود، به‌همین‌دلیل سفرا سعی کردند با تدوین و انتشار این بیانیه مشترک یادآور شوند که بخشی از مشکلات، چالش‌ها و بحران‌های ما در حوزه سیاست خارجی نتیجه وضعیت داخلی در کشور است.

تعامل سازنده با جهان ضامن امنیت، توسعه و منافع ملی
‌جمعی از سفرا و دیپلمات‌های ارشد پیشین در بیانیه‌ای مطرح کردند: تأمین منافع ملی و مصالح شهروندان اولویت سیاست خارجی هر کشور است. دولت‌ها با بهره‌گیری از تمام ظرفیت‌ها و فرصت‌ها، موانع را از میان برداشته و دستیابی به آن را میسر می‌سازند؛ این امر در‌واقع تحقق ارزش‌هایی مانند ثبات سیاسی، امنیت و افزایش قدرت ملی، ارتقای جایگاه بین‌المللی کشور، رفاه اقتصادی و تأمین آینده‌ای روشن و باثبات برای مردم و ارتقای کرامت آنها در تعامل با جهان است. از آنجا که سیاست خارجی تداوم سیاست داخلی بوده و همواره با شرایط محیط سیاسی و اجتماعی در تعامل است و همچنین با توجه به اثرپذیری متقابل این دو، یک سیاست خارجی منسجم و کارآمد که بر‌اساس منافع ملی تدوین شده باشد، حامی امنیت و ثبات نظام بوده و روند پیشرفت و توسعه کشور را تسریع می‌کند؛ در‌حالی‌که دخالت و حضور افراد و نهادهای غیرمرتبط و ناآشنا در این جایگاه، کشور را با مشکلات عدیده، تهدیدات امنیتی و تحریم‌های جدی مواجه می‌کند. جمهوری اسلامی ایران با به‌کارگیری تمام ابزارهای قدرت و بازدارندگی و استفاده از همه ظرفیت‌ها و فرصت‌ها و ارزیابی هزینه در مقابل فایده، می‌تواند با تنظیم چارچوبی از همکاری، مشارکت و رقابت با دولت‌ها، رویکردی واقعی و عمل‌گرایانه را به‌منظور کاهش تنش‌ها و پیشبرد منافع ملی در مشارکت با دولت‌ها و جامعه جهانی، به‌ویژه همسایگان در پیش گیرد. تاکنون هیچ کشوری قادر نبوده با سیاست خارجی بحران‌زا در مسیر توسعه و پیشرفت گام بردارد.

توجه به موارد و نکات زیر، تا حدی آسیب‌پذیری سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را نمایان می‌کند و تصمیم‌گیران را به اهمیت و جایگاه منافع ملی در سیاست خارجی آگاهی می‌دهد:

1 – آمریکا و غرب در یک اقدام جمعی با تحریک روسیه، این کشور را به گرداب جنگ اوکراین کشانده‌اند. این سؤال که برنده این جنگ ویرانگر، کدام‌یک از طرفین منازعه خواهد بود، موضوعی قابل‌بحث است. اگرچه دولت ایران به لحاظ حقوقی، بی‌طرفی را نقض نکرده است؛ ولی سؤال اینجاست که آیا در رویکرد کنونی ایران به جنگ اوکراین، به مصالح نظام و کشور توجه کافی مبذول شده است؟ همچنین، جمهوری اسلامی ایران که از دیرباز پرچم‌دار مبارزه با استکبار و حمایت از مردم مظلوم و سرکوب‌شده در اقصانقاط جهان بوده، اکنون با این سؤال از سوی افکار عمومی در داخل و خارج مواجه است که در شرایطی که مردم اوکراین مورد تجاوز قرار گرفته‌اند، جایگاه اخلاقی نظام اسلامی در کجای این منازعه قرار دارد.

ادعای اخیر مقامات اوکراینی درباره ارسال پهپاد و تسلیحات موشکی از سوی ایران برای تقویت جبهه روسیه در جنگ اوکراین با واکنش‌های بی‌شمار از‌جمله تأیید روسیه، آمریکا، دبیر‌کل سازمان ناتو، اتحادیه اروپا و اظهارات متناقض از سوی مسئولان عالی‌رتبه ایرانی مواجه شده است؛ این در‌حالی است که مسکو رفتاری دوگانه در قبال ایران در همکاری نزدیک با عربستان سعودی، ترکیه و کشورهای عربی رقیب یا دشمن ایران در فروش تسلیحات پیشرفته به آنها و همکاری‌های نفتی و گازی در مقابل جمهوری اسلامی ایران در پیش گرفته که با انتظارات ایران از این کشور همخوانی ندارد. بیم آن می‌رود که جمهوری اسلامی با جهت‌گیری‌های خود در موضوع جنگ اوکراین، مرتکب اشتباهی فاحش در این برهه تاریخی شود و عزت نظام اسلامی و کرامت مردم ایران در جهان مورد خدشه قرار گیرد و آیندگان، ما را مورد قضاوت و شماتت قرار دهند. در وضعیت فعلی کشور، ورود مستقیم در جنگی ناخواسته که در طرف دیگر آن، ناتو بزرگ‌ترین ائتلاف نظامی جهان قرار دارد، رویدادی به‌شدت نگران‌کننده است. این در‌حالی است که وزرای خارجه روسیه و آمریکا با یکدیگر گفت‌وگو داشته و برای کاستن از شدت تنش میان دو کشور با ایجاد یک خط تلفن اضطراری موافقت کرده‌اند.

2- تیم جدید مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران در مذاکرات احیای برجام، با وجود ماه‌ها مذاکره، هنوز نتوانسته است نتیجه ملموسی در این حوزه داشته و به دستاوردی در کاهش تحریم‌ها برسد، موضوعی که دولت را در حل مسائل و رفع مشکلات ناتوان نشان می‌دهد و بازخورد این ناتوانی را می‌توان در انباشت مطالبات مردم و نارضایتی عمومی از وضعیت اقتصادی مشاهده کرد. بدون نتیجه رهاشدن مذاکرات هسته‌ای در کنار طرح ادعای فروش پهپاد و تسلیحات موشکی ایران به روسیه در جنگ اوکراین، بازی خطرناکی را برای ایران به وجود آورده و اروپا و آمریکا را در موقعیتی قرار داده تا علاوه بر تحریم‌های جدید علیه ایران، اقدام جمهوری اسلامی را به‌عنوان نقض آشکار قطع‌نامه 2231، در دستور کار شورای امنیت سازمان ملل متحد قرار دهند و احتمالا مکانیسم ماشه را علیه ایران فعال و مجموع تحریم‌های بین‌المللی را

 بازگردانند.

3 - معضلات اقتصادی، تورم، بی‌کاری، افزایش قیمت‌ها و کاهش ارزش پول ملی در کنار فشارهای اجتماعی و سوء‌مدیریت و ناکارآمدی، ناشی از رویکردهای مغایر با منافع ملی است که استمرار آن بی‌اعتمادی عمومی به‌ویژه قشر جوان را افزایش داده است؛ نسلی که آینده روشنی را پیش‌روی خود نمی‌بیند، اعتماد به کارگزاران و مشروعیت نظام را مورد پرسش قرار می‌دهد که لاجرم بی‌ثباتی در داخل، تضعیف سیاست خارجی و فرصت بهره‌برداری بیگانگان را فراهم می‌کند.

در مقطع کنونی، جهت‌گیری جهانی به‌ویژه آمریکا و اروپا علیه جمهوری اسلامی ایران و در حمایت از معترضان پیش می‌رود و رسانه‌های خارجی اخبار تحولات داخلی را با بزرگ‌نمایی مد‌نظرشان به‌صورت مداوم پوشش می‌دهند که خود تبعات سنگینی علیه منافع ملی ایران در پی دارد، موضع‌گیری هم‌زمان مقامات رسمی سیاسی آن کشور‌ها بر شدت نگرانی از رویکرد سیاست خارجی می‌افزاید. شنیدن سخن نخبگان، دلسوزان و معترضان و تعامل با آنها از سوی دولتمردان، از شدت نگرانی می‌کاهد و امکان حل مسائل و رفع معضلات به طریق مسالمت‌آمیز را میسر می‌کند.

ما، امضاکنندگان این بیانیه، جمعی از سفرا و دیپلمات‌های ارشد پیشین جمهوری اسلامی ایران، با کوله‌بار تجاربی که طی دهه‌ها در کوران حوادث در سنگر خارجی اندوخته‌ایم، در مقطع حساس و سرنوشت‌ساز کنونی وظیفه و مسئولیتی خطیر در برابر کشور و مردم فهیم‌مان به‌ویژه جوانان عزیز این مرز‌و‌بوم که به‌حق آینده‌سازان ایران فردا هستند، احساس کرده و خواستار تجدید‌نظر در سیاست و شیوه حکمرانی، توازن در سیاست خارجی با همه دولت‌های کوچک و بزرگ و تأثیرگذار، تعامل سازنده با همه کشورهای جهان به‌ویژه همسایگان، با تأکید بر محوریت منافع ملی هستیم. به باور ما اصلاح امور تنها از طریق قانون‌گرایی و شفافیت، مردم‌سالاری و شایسته‌سالاری، پاسخ‌گویی و شنیدن سخنان دلسوزان با هر گرایش و عقیده در چارچوب مصالح کشور، مبارزه جدی و قاطع با فساد و رانت، اجرای قوانین و مقررات معطل مانده، اعتماد به جوانان و التزام به نقش و جایگاه نخبگان در برنامه‌ریزی و تصمیم‌سازی‌ها عملی خواهد شد؛ تنها از این طریق است که می‌توان کشور را از گزند سختی و بحران خارج کرده و امید و نشاط و عزت و کرامت را به ملت و کشور بازگرداند و به نارضایتی و ناآرامی‌هایی که سیل بنیان‌کن مهاجرت و فرار مغزها و سرمایه‌های ملی را به همراه دارد، خاتمه داد.

تهران – یازدهم آبان‌ماه 1401 شمسی

امضاکنندگان:

مسعود ادریسی، جواد آسایش، کورش احمدی، مصطفی اعلایی، سیدهمایون امیرخلیلی، جواد انصاری، نعمت‌الله ایزدی، مرتضی بانک، محمد بختیاری، نصرت‌الله تاجیک، مرتضی توسلی، بهمن حسین‌پور، عباس حقیقت، مرتضی خلج، ابوالقاسم دلفی، محمد رئیسی، طاهر ربانی، ابراهیم رحیم‌پور، سید‌جلال ساداتیان، ناصر سرمدی، محسن شریف‌خدایی، حمید‌رضا شیرخدایی، محمود صدری، حسن طاهریان، رضا طباطبایی، جاوید قربان‌اوغلی، اصغر قریشی، وحید کریم‌نیا، علی‌اشرف مجتهد‌شبستری، سید‌مهدی محبی، منصور معظمی، سید‌حسین موسویان، حسین نصیری، علی نعمت‌اللهی، سید‌موسی هاشمی‌گلپایگانی.