نقض تعهد پوتین

‌هنوز 24 ساعت از توافق مهم روسیه و اوکراین به میانجیگری ترکیه و سازمان ملل برای صادرات غله اوکراین نگذشته بود که نظامیان تحت فرمان ولادیمیر پوتین حملات موشکی به بندر اودسا مهم‌ترین بندر و انبار نگهداری غلات اوکراین ترتیب دادند. مقامات اوکراین، از جمله نمایندگان پارلمان در کی‌یف گفتند که ارتش روسیه دست‌کم چهار فروند موشک به سوی اودسا شلیک کرد که دو فروند آن به اهداف مورد نظر روس‌ها اصابت کرد. ارتش اوکراین با تأکید بر اینکه دو موشک را نابود کرده، روسیه را به کاربرد موشک کروز علیه بندر اودسا متهم کرد. آندره یرماک، رئیس دفتر ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین در پی حمله به اودسا، روسیه را متهم کرد که «به طور سیستماتیک درصدد دامن‌زدن به بحران غذایی» است. محاصره بنادر اوکراین از سوی روسیه باعث انبارشدن ده‌ها میلیون تن غلات این کشور و ناممکن‌شدن صادرات آن به بازارهای جهانی شده است. یرماک موشک‌پرانی روسیه بلافاصله پس از امضای توافق استانبول را «انداختن تف به صورت آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل و رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه» توصیف کرد. او گفت گوترش و اردوغان برای دستیابی به توافق استانبول کوشش زیادی کرده بودند. بریجیت برینک، سفیر آمریکا در اوکراین نیز حمله تازه روسیه را محکوم کرده و حکومت ولادیمیر پوتین را متهم کرد که از «غذا به‌عنوان سلاح» سوء‌استفاده می‌کند. اوکراین سازمان ملل و ترکیه را فراخواند تا روسیه را وادار کنند به تعهدات خود عمل کند و از حمله به دالان امن که براساس توافق استانبول جهت صادرات غلات و سایر محصولات از بنادر اوکراینی در دریای سیاه در نظر گرفته شده، خودداری کند. روسیه در توافقی که روز جمعه در استانبول امضا شد، تعهد کرد در زمانی که محموله‌های صادراتی در حال انتقال است، از حمله دست بکشد. با این حال، موعد شلیک موشکی، زمان کوتاهی پس از نهایی‌کردن توافق، باعث خشم و شگفتی شده است. وزارت خارجه اوکراین در بیانیه‌ای اعلام کرد که اگر توافق استانبول اجرا نشود، باید روسیه را مسئول دانست. جهان که با کمبود و گرانی شدید غلات، به‌ویژه گندم روبه‌رو شده، امیدوار بود که توافق استانبول بهای نان و بسیاری از غلات را کاهش دهد و حتی شاید امیدواری برای رسیدن اوکراین و روسیه به راهکار پایان جنگ را تقویت کند. از سوی دیگر، در یک حمله دیگر روسیه در نتیجه اصابت ۱۳ فروند موشک به یک فرودگاه نظامی و زیربناهای خط ‌آهن در کیرووگراد در مرکز اوکراین، سه نفر کشته شدند. در دو روز اخیر در حالی که نمایندگان روسیه و اوکراین برای امضای توافق استانبول، و به امید بازگشایی بنادر دریای سیاه، به ترکیه رفته بودند، درگیری‌های نظامی تشدید شده بود. سرویس اطلاعاتی بریتانیا نبردهای دو روز گذشته را بسیار سخت توصیف کرده، اما براساس یک ارزیابی می‌گوید روسیه با وجود حملات مداوم خود به‌ویژه در خرسون با مانع روبه‌رو خواهد شد.

جزئیات توافق

یک روز قبل از حملات موشکی روسیه به بندر اودسا، رجب‌طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه و آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل متحد، به‌عنوان میانجیان میان مسکو و کی‌یف، باعث حصول توافق میان روسیه و اوکراین شدند. وزیر دفاع روسیه و وزیر توسعه اوکراین نیز به نمایندگی از دو دولت درگیر در جنگ، این توافق را امضا کردند.

در جریان مراسم امضای این توافق‌نامه که در کاخ دولما باهچه شهر استانبول برگزار شد، رئیس‌جمهوری ترکیه خواستار همکاری کامل جامعه جهانی برای اجراشدن این توافق شد و آنتونیو گوترش نیز این توافق را یکی از عوامل مهم کاهش نگرانی جهان در موضوع بحران مواد غذایی توصیف کرد. اتحادیه اروپا و بریتانیا با استقبال از این توافق اعلام کردند برای پایداری روسیه به تعهداتش و اجرای آن حداکثر تلاش خود را انجام می‌دهند. ترکیه پس از امضای این توافق اعلام کرد که برای کمک به پاک‌سازی مین‌های موجود در دریای سیاه برای تسهیل صادرات غلات اوکراینی، آماده است.‌ابراهیم کالین، سخنگوی ریاست‌جمهوری ترکیه، اعلام کرد: «در صورت لزوم، پیش‌بینی شده که مین‌زدایی از سوی کشور ثالث انجام شود. ترکیه آماده ارائه کمک‌های خود است». روسیه نیز پس از امضای این توافق اطمینان داد که از عملیات مین‌زدایی بنادر اوکراین بهره‌برداری نظامی نمی‌کند. این کشور تأیید کرد که شرایط با اجرای توافق در روزهای آینده فراهم است. سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه در یک سخنرانی تلویزیونی گفت: «ما از این موضوع که بنادر اوکراین مین‌زدایی و باز می‌شوند استفاده نمی‌کنیم. ما این تعهد را پذیرفته‌ایم. ما همه پیش‌نیازها و راه‌حل‌ها را در اختیار داریم تا این روند طی چند روز آینده آغاز شود. این تنها صادرات محصولات کشاورزی از بنادر اوکراین نیست، بلکه بدیهی است که صادرات محصولات کشاورزی و کودهای شیمیایی از بنادر روسیه نیز انجام شود».

سهم از بازار جهانی

دو کشور متخاصم در جنگ اوکراین، در مجموع حدود ۳۰ درصد از تجارت جهانی گندم را در اختیار دارند و برآوردها حاکی از آن است که هم‌اکنون دست‌کم ۲۰ میلیون تن گندم، معادل یک درصد مصرف جهانی در انبار بنادر دریای سیاه بلوکه شده باشند؛ انسدادی که جهان و به‌ویژه آفریقا را با یک تهدید جدی در موضوع کمبود مواد غذایی روبه‌رو کرده است. آنچه تاکنون از محتوای این توافق‌نامه منتشر شده، به قرار زیر است:

در چارچوب این قرارداد، کریدورهای دریایی امنی به وجود می‌آید تا امکان تردد کشتی‌های تجاری در دریای سیاه فراهم شود؛ مسکو و کی‌یف نیز متعهد می‌شوند که به بی‌طرفی کشتی‌های در حال تردد در این کریدور احترام بگذارند. کی‌یف امیدوار است پس از امضای این توافق‌نامه، صادرات غلات از سه بندر اودسا، پیودنی و چورنومورسک آغاز شود. قرار است از کشتی‌های حامل غلات نیز بازرسی‌های کاملی انجام شود. این خواسته مسکو است که می‌خواهد اطمینان یابد کی‌یف از این مسیر برای تأمین سلاح خود استفاده نمی‌کند.‌این بازرسی‌ها در دریا انجام نمی‌شوند، بلکه در ترکیه و به‌طور مشخص در شهر استانبول که دارای دو بندر تجاری بزرگ (یکی در ورودی بسفر و دیگری در دریای مرمره) است و توسط نمایندگان چهار طرف امضاکننده این توافق، و در زمان ورود و خروج کشتی‌ها انجام می‌شوند. اگرچه مذاکره‌کنندگان به دلیل کمبود زمان، از پاک‌سازی مین‌های دریایی (که گفته می‌شود عمدتا توسط کی‌یف برای حفاظت از سواحل خود گذاشته شده) منصرف شده‌اند، اما کشتی‌های حامل محموله‌های غلات تا زمانی که از آب‌های سرزمینی اوکراین خارج شوند، همچنان توسط کشتی‌های کی‌یف (احتمالا نظامی) اسکورت خواهند شد. دوره اجرای این قرارداد برای چهار ماه است و به‌طور خودکار تمدید خواهد شد. چنانچه برآوردها مبنی بر وجود حدود ۲۰ تا ۲۵ میلیون تن غلات در سیلوهای بنادر اوکراین درست باشد و بتوان ماهانه ۸ میلیون تن از این غلات را به کمک کشتی‌ها صادر کرد، آنگاه می‌توان انتظار داشت در همین مدت چهار ماه پیش‌بینی‌شده در قرارداد، کل غلات دپوشده در انبارهای دریای سیاه تخلیه شوند. در کنار توافقی که در استانبول امضا شد، سند دیگری نیز به امضای سازمان ملل و روسیه رسید که تضمین می‌کند تحریم‌های غرب علیه مسکو چه به‌طور مستقیم و چه غیرمستقیم، بر محموله‌های کود و غلات انتقالی از این مسیر، اعمال نخواهند شد. داشتن چنین سندی، یکی از شرط‌های روسیه برای امضای توافق‌نامه اخیر بوده است. علاوه بر این، به گفته یک دیپلمات در نیویورک، ایالات متحده نیز تضمین‌هایی داده تا بتوان کشتی‌هایی با تناژ بالا را برای صادرات غلات و کودهای روسیه، در اختیار این کشور گذاشت.