کم‌کاری‌ها در راستای حفاظت از کوسه‌ها

صدیق نصیری*:‌ در‌حالی‌که نقش حیاتی کوسه‌ها به‌عنوان شکارچیان رأس هرم غذایی و شاخص سلامت اکوسیستم‌های دریایی انکار‌پذیر نیست، اما بر‌ اساس آمار رسمی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) چندین گونه از آنها در رده آسیب‌پذیر (VU)، در معرض خطر انقراض (EN) و به‌شدت در معرض خطر انقراض (CR) هستند. بر‌ اساس آمار رسمی که وزارت امور خارجه کشور به سازمان فائو ارائه داده، بیشترین میزان صید کوسه‌ماهیان در اقیانوس هند را بعد از کشورهای هند و پاکستان، ایران به خود اختصاص داده و این در حالی است که صید ثبت و کنترل‌نشده، در این آمار لحاظ نشده است. آمارها نشان می‌دهد که شرایط بسیار بغرنج و بحرانی است، اما در اکثر استان‌های جنوبی و ساحلی کشور کوسه‌ها آزادانه صید می‌شوند و قیمت آنها از کیلویی 20 هزار تومان به 60 هزار تومان رسیده است. از سوی دیگر بر ‌اساس آمار منتشرشده سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (FAO) در سال 2019، کشور ایران در سال‌های 2007 تا 2017 به صورت متوسط 13,596 تن/ سال انواع کوسه‌ماهی را صید کرده و رتبه شانزدهم را در بین کشورهای جهان به خود اختصاص داده‌؛ بنابراین بیشترین میزان صید کوسه‌ماهیان در خلیج فارس متعلق به کشور ایران است. این در حالی‌ است که آمار فائو بر ‌اساس گزارش رسمی دولت ایران است که میزان صید اعلامی سازمان شیلات کشور را گزارش می‌دهد و در این آمار صید غیرمجاز، صید ثبت‌نشده و صید گزارش‌نشده لحاظ نشده است؛ بنابراین چنانچه این آمارها نیز لحاظ شود، رتبه کشور ما در تخریب تنوع زیستی و صید انواع کوسه‌ماهیان بیش‌از‌پیش افزایش می‌یابد.

قانون شکار و صید (‌مصوب 16/3/1346، مجلس شورای ملی) و اصلاحیه بعدی آن (مصوب 25/09/1375، مجلس شورای اسلامی) و همچنین مصوبه شماره 442 شورای‌ عالی حفاظت محیط زیست مورخ 25/04/1398 با موضوع بهای جانوران وحشی در این زمینه قابل تعمق هستند. از لحاظ مطالبه ضرر و زیان، جرایم نقدی صید و شکار جانوران وحشی بر ‌اساس بند (چ) قانون شکار و صید از سوی شورای ‌عالی حفاظت محیط زیست تصویب شده و مصوبه مذکور از تاریخ 07/10/1398 لازم‌الاجرا شده ‌است. بر مبنای بند (چ) قانون شکار و صید، جرایم نقدی صید کوسه کولی‌کر (کوسه‌نهنگ) مبلغ 500 میلیون ریال، انواع کوسه سرچکشی 350 میلیون ریال و سایر کوسه‌ها صد میلیون ریال خواهد بود. ضمن اینکه مصوبه شماره 380 شورای‌ عالی حفاظت محیط زیست مورخ 29/10/1393 با موضوع بهای جانوران وحشی از لحاظ مطالبه ضرر و زیان، جرایم نقدی صید کوسه‌ماهیان: کوسه‌نهنگ، کولی‌کر و... را 300 میلیون ریال برآورد کرده است؛ اما همچنان صیادان و ماهی‌فروشان در برخی استان‌ها شامل هرمزگان، بوشهر، خوزستان و سیستان‌وبلوچستان با خیال آسوده و با 

فراغ‌بال به صید کوسه، فروش و ارائه انواع محصولات کوسه‌ماهیان مشغول هستند. جدای از کم‌کاری سازمان حفاظت محیط زیست و ادارات مربوطه، سازمان شیلات هم تعاونی‌های صیادی را حمایت می‌کند و جالب است که تحت نظارت تعاونی‌های صیادی، کوسه‌های صید‌شده وزن و ثبت شده و در بازارها به فروش خواهند رسید. سؤال این است که آیا صیدهای غیرقانونی آن هم با این حجم، می‌تواند بقای کوسه‌ها را با مخاطره جدی مواجه کند؟ برای پاسخ به این سؤال باید استراتژی تولید‌مثل کوسه‌ماهیان را که در میلیون‌ها سال اتفاق افتاده، بررسی کرد. کوسه‌ها عموما تخم‌گذار یا زنده‌زا هستند و برخلاف ماهیان استخوانی که صدها هزار تا میلیون‌ها تخم در طول زندگی آزاد می‌کنند، تعداد تخم یا زاده‌های بسیار محدودی (دو تا 20 عدد) دارند. کوسه‌ها برای رسیدن به سن تولید‌مثل زمان زیادی لازم دارند و در‌عین‌حال بلوغ آنها هم دیررس (در برخی گونه‌ها بین 20 تا 35 سال) است. از سوی دیگر، دوران بارداری در کوسه‌ها عموما یک تا دو سال به طول می‌انجامد و پس از آن به مدت دو تا سه سال امکان بارداری مجدد ندارند؛ بنابراین در مجموع این عوامل موجب آسیب‌پذیری کوسه‌ماهیان در مقابل فشار وحشتناک صید سالانه 73 میلیونی در جهان شده و این جانوران فرصتی برای بازیابی جمعیت از‌دست‌‌رفته خود نمی‌یابند. سازمان منطقه آزاد قشم، در زمینه حفاظت از کوسه‌ها در دهه اخیر قدم‌های مؤثری برداشته ‌است، آموزش ذی‌نفعان، جوامع محلی و صیادان با جلب اعتماد و مشارکت فعال جوامع محلی صورت گرفته و پس از سال‌ها کار و مطالعات میدانی مستمر، گونه‌های ساکن و مهاجر و همچنین زیستگاه‌ها و مناطق حساس کوسه‌ماهیان در آب‌های اطراف جزیره قشم با مشارکت همین صیادان شناسایی و معرفی شده که این مناطق به‌عنوان مناطق قرق بومی 

(ICCAs) باید با حمایت ارگان‌های ذی‌ربط تحت حفاظت محلی قرار گیرد. مدیریت محیط زیست سازمان منطقه آزاد قشم پس از سال‌ها ارتباط مداوم با ذی‌نفعان محلی، مرداد سال 1400 ممنوعیت صید، فروش و ارائه انواع کوسه‌ماهیان را در جزیره قشم اعلام کرد که این امر با موفقیت بالای 

90‌درصدی همراه بوده‌ است. اما هنوز این قدم‌ها جهت نجات حیات دریا و حفاظت از گونه‌های در معرض انقراض کوسه‌ها کافی نیست و نیاز است ادارات محیط زیست استان‌های هرمزگان، بوشهر، خوزستان و سیستان‌وبلوچستان هم طبق قوانین مصوب ملی مسئولانه‌تر برخورد کنند. با وجود ساعت‌ها تلاش شبانه‌روزی ما در قشم و آموزش بیش از صدها صیاد شاهد هستیم که گاه و بی‌گاه صیادان معترض هستند که چرا فروش و عرضه کوسه‌‌ماهیان بیخ گوش ما در بندرعباس آزاد است؟ این در حالی است که اداره کل حفاظت محیط زیست استان هرمزگان و اداره کل شیلات استان در بندرعباس حضور دارند و همچنان هیچ‌کس برای صیادان متخلف تذکر یا ممنوعیتی مطرح نمی‌کند و صیادان ما در قشم معترض هستند که وقتی کوسه‌ماهیان بر حسب تناژ در بندرعباس خرید و فروش می‌شوند، چرا به آنها در جزیره قشم اجازه چنین کاری داده نمی‌شود؟ ما معتقد هستیم سازمان محیط زیست و شیلات باید از بی‌عملی خارج شوند، برنامه‌های تحقیقاتی و مطالعاتی باید به صورت جدی همان‌طور که در جزیره قشم انجام شد، دنبال شود و در این موضوع ارتباط مداوم و نزدیک با جوامع و صیادان محلی شهرها و روستاها ضروری خواهد بود. اگر سازمان محیط زیست از این پس جدی‌تر وارد کار حفاظت کوسه‌ها نشود، اگر آموزش متمرکز صیادان و همه ذی‌نفعان در دستور کار قرار نگیرد و اگر اعتمادسازی و ارتباط با جوامع محلی و صیادی صورت نگیرد، دیر یا زود کوسه‌ها را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین زنجیره‌های اکوسیستم‌های دریایی برای همیشه از دست خواهیم داد و این به معنای از دست‌ دادن بسیاری از گونه‌های ارزشمند دریایی بوده که تهدیدات، خطرات و ضررهای اقتصادی حذف کوسه‌ها بیش‌از‌پیش ما انسان‌ها را درگیر خواهد کرد. بیایید باور کنیم در لبه پرتگاه انقراض ارزشمندترین گونه‌های دریایی قرار داریم و نجات کوسه‌ها نجات دریاهاست.

*کارشناس مدیریت محیط زیست سازمان منطقه آزاد قشم