آلودگی هوا و آشفتگی جمعیت‌های انسانی

محمدرضا فرزانگان، حسن قلی‌پور و مصطفی جوادیان:
ترجمه:  محبوبه جهادی:  کیفیت محیط زیست اثر قابل‌ملاحظه‌ای بر تصمیمات مهاجرتی ساکنان یک منطقه دارد. این نوشته در واقع گزارش یک تحقیق است که نشان‌ می‌دهد خالص مهاجرت در استان‌های با سطح آلودگی هوای بالاتر مثبت است؛ یعنی تعداد مهاجرت‌ها به بیرون از استان بیشتر از مهاجرت‌ها به داخل است. سیاست‌گذارانی که به‌دنبال کاهش مهاجرت داخلی هستند می‌توانند بر پروژه‌های زیست‌محیطی تمرکز کنند؛ پروژه‌هایی که به کاهش آلودگی هوا به‌ویژه در آلوده‌ترین مناطق کمک ‌می‌کنند. آلودگی هوا در سال‌های اخیر به یکی از موضوعات مهم ملی در ایران تبدیل شده ‌است. در ماه می‌2016 رویترز گزارش‌ داد که شهرهای ایران و هند بالاترین رتبه را در آلودگی هوا دارند. همچنین بنا بر شاخص عملکرد محیط‌زیستی (EPI) ایران از میان 180 کشور در رتبه 167 از نظر آلودگی هوای ناشی از انتشار اکسید سولفور و اکسید نیتروژن قرار گرفت. علت اصلی آلودگی هوا در ایران حمل‌ونقل، استفاده وسیع از سوخت‌های فسیلی، ناوگان شهری فرسوده، صنایع واقع‌شده در محدوده‌ یا مجاورت شهرها و نیز گردوغبار طبیعی هستند. طبق آمارهای رسمی سازمان حفاظت از محیط زیست، آلودگی هوا در ایران سالانه جان حدود 35 هزار نفر را می‌گیرد. همچنین مطالعات متعددی نشان ‌داده‌اند که آلودگی هوا اثرات منفی بر سلامت جسم و روان انسان‌ها، بهره‌وری نیروی‌ کار و عملکرد تحصیلی دانشجویان و دانش‌آموزان دارد؛ آسم و بیماری‌های تنفسی، بیماری‌های قلبی و عروقی، سرطان‌ها و همچنین اضطراب و افسردگی از جمله این بیماری‌ها هستند. یکی از پیامدهای آلودگی هوا که تاکنون بررسی ‌نشده ‌این است که آیا این مسئله می‌تواند رفتار مهاجرتی بین استان‌های ایران را توضیح ‌دهد یا خیر. بین سال‌های 2011 تا 2016 حدود 4.3 میلیون ایرانی (پنج درصد از جمعیت کشور) سکونتگاه‌های خود را به مقصدی جدید -عمدتا در داخل کشور- تغییر داده‌اند. حال سؤالی که مطرح‌ می‌شود این است که آیا آلودگی هوا منجر به این‌گونه مهاجرت‌ها می‌شود یا خیر. مطالعات متعددی1 رابطه‌ آلودگی هوا و مهاجرت به تفکیک مقصد را در چین و آمریکا بررسی‌کرده‌اند، اما بنا بر اطلاعات نویسندگان اطلاعات کمی درباره ارتباط آلودگی هوا و مهاجرت داخلی در یکی از آلوده‌ترین مناطق جهان در خاورمیانه وجود دارد (قلی‌پور و فرزانگان، 2018). در مطالعه اخیر نویسندگان2 اثر آلودگی هوا بر خالص مهاجرت بررسی ‌شده ‌است. در این مطالعه آلودگی هوا براساس داده‌های ماهواره‌ای عمق نور ذرات هوا (شاخص AOD) اندازه‌گیری ‌شده ‌و متغیر وابسته، نرخ خالص مهاجرت است؛ این نرخ برابر است با «نسبت جمعیت خارج‌شده منهای جمعیت واردشده در دو شهر بزرگ یک استان به مجموع جمعیت». داده‌های مربوط به سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال‌های 2011 تا 2016 مربوط به 31 استان کشور بررسی ‌شده ‌است. شکل شماره 1 موقعیت مکانی شهرهای نمونه را نشان‌می‌دهد. کمترین نرخ خالص مهاجرت در بین استان‌ها در سال 2016 به استان سمنان (منهای 0.08) و در سال 2011 به‌طور مشترک به استان‌های لرستان و چهارمحال‌وبختیاری (0.06) تعلق ‌می‌گیرد. متوسط نرخ خالص مهاجرت در میان استان‌های مختلف برابر با منهای 0.003 است. به‌طورکلی، نرخ خالص مهاجرت در نیمی از استان‌ها منفی و در سایر استان‌ها مثبت است. در این مقاله از داده‌های کنترل از راه دور برای اندازه‌گیری شاخص آلودگی هوا در استان‌های مختلف ایران استفاده‌ شده ‌است. استان‌های جنوبی کشور بیشتر از استان‌های شمالی از آلودگی هوا رنج ‌می‌برند. متوسط شاخص آلودگی هوا به تفکیک مناطق در شکل شماره 2 نشان‌ داده ‌شده ‌است. توفان گرد و غبار منشأ اصلی آلودگی هوا در ایران به‌جز در کلان‌شهرهایی مانند تهران و اصفهان است؛ در این شهرها آلاینده‌های شهری علت اصلی آلودگی هوا شناخته ‌می‌شوند. بیابان‌های عراق، عربستان سعودی و سوریه و همین‌طور فرسایش خاک در کشور از عوامل اصلی وجود ریزگردها هستند؛ بنابراین استان‌های جنوبی و غربی در مقایسه با مناطق شمالی بیشتر در معرض ریزگردها هستند. زاهدان، زابل، اهواز، خرمشهر و ارومیه آلوده‌ترین شهرهای ایران در دوره مورد بررسی هستند. یافته‌های تحقیق نشان‌ می‌دهد که میزان آلودگی هوا به‌طور معناداری میزان مهاجرت از استان‌ها‌ را افزایش‌ می‌دهد. این اثرگذاری مادامی قوی است که سایر محرک‌های اقتصادی و اجتماعی به‌عنوان متغیر کنترل در نظر گرفته ‌شود. شکل شماره 3 نمودار پراکنش نرخ مهاجرت از استان‌ها و شاخص آلودگی هوا را نشان ‌می‎‌دهد. شیب مثبت منحنی، یافته‌ اصلی این تحقیق را نشان‌می‌دهد.3 این یافته به چارچوب نظری مطالعه «والپرت» (1996) نزدیک است. «والپرت» از اولین محققانی است که ارتباط بین متغیرهای غیراقتصادی (کیفیت محیط زیست) و رفتار مهاجرت را بررسی‌ کرده ‌است. مطالعه «والپرت» مشخصا بیان ‌می‌کند که مهاجرت در واقع واکنش افراد نسبت به عوامل استرس‌زا مانند مشکلات زیست‌محیطی از جمله آلودگی، ازدحام و جرم است. مدل «والپرت» پیشنهاد می‌کند که این عوامل استرس‌زا منجر به بروز فشارهایی می‌شود که در نهایت افراد را وامی‌دارد تا به منطقه‌ای دیگر برای سکونت بیندیشند (هانتر، 2005). به‌عبارت‌دیگر، کیفیت محیط زیست یک منطقه (به‌عنوان یک مؤلفه مهم در کیفیت زندگی) نقش مهمی را در تصمیمات مهاجرت فرد یا خانوار در داخل و خارج از کشور ایفا می‌کند (خان، 2000 و هانتر، 2005). همچنین براساس یافته‌های این تحقیق درآمد سرانه بالاتر، به‌عنوان یکی از شاخص‌های اندازه‌گیری میزان فعالیت اقتصادی و پتانسیل بازار، از عواملی است که از مهاجرت داخلی در ایران جلوگیری ‌می‌کند. مهاجرت داخلی از مناطق با کیفیت پایین محیط‌زیستی به مناطق دیگر، فشارهای اقتصادی و اجتماعی را به استان‌های مهاجرپذیر وارد می‌کند و میزان سکونت‌گاه‌های غیررسمی و حاشیه‌نشینی را افزایش‌ می‌دهد. در مقابل، استان‌های مهاجرفرست نیز با مشکل کمبود نیروی کار ماهر و کاهش جمعیت در سن کار مواجه ‌خواهند شد که این عامل بر سرمایه‎‌گذاری در این مناطق اثرگذار خواهد بود، چراکه سرمایه‌گذاران اغلب به اندازه بازار و سرمایه انسانی برای سرمایه‌گذاری احتمالی خود می‌اندیشند. بنا بر یافته‌های این تحقیق سیاست‌گذاران با تمرکز بر پروژه‌های محیط‌زیستی و عوامل کاهنده آلودگی هوا (مشخصا در دو استان خوزستان و سیستان‌وبلوچستان) می‌توانند مهاجرت داخلی اجباری را کنترل‌ کنند. این اقدامات در دو استان بحرانی به افزایش سطح فعالیت‌های اقتصادی منجر خواهد شد و در نتیجه بر کاهش میزان مهاجرت اثرگذار خواهد بود (مستقل از نقشی که کاهش آلودگی هوا بر کاهش نرخ مهاجرت خواهد داشت). با این همه همان‌طورکه «قلی‌پور» و «فرزانگان» (2018) بیان‌ می‌کنند اثر نهایی مخارج دولت در حوزه محیط‌ زیست به کیفیت نهادها بستگی‌ دارد، ازاین‌رو هم‌زمان با افزایش مخارج دولت در این حوزه ضروری است که کیفیت نهادی مانند کنترل فساد در کشور بهبود یابد.

پی‌نوشت‌ها:

1- کبولا و ودر (1973)، هسیه و لیو (1983)، کان (2000) چن و همکاران (2017)، لو و همکاران (2018) کین و زو (2018) و لوین و همکارانی (2019)

2- فرزانگان و همکاران (2022)

3- محور افقی، شاخص آلودگی هوا و محور عمودی، نرخ خالص مهاجرت را نشان‌ می‌دهد. شیب مثبت این نمودار دلالت بر آن دارد که با افزایش آلودگی هوا نرخ خالص مهاجرت نیز افزایش‌می‌یابد؛ م.

https://theforum.erf.org.eg/2022/06/13/air-pollution-internal-migration-iran