زایش فکر از فکر

شرق: از آثار تألیفیِ احمد سمیعی‌گیلانی کتابِ «خلوت فکر» می‌تواند جنبه‌های کاری مختلف این ادیب را نشان دهد که در زمینه‌های مختلفِ علوم انسانی و اجتماعی، ادبیات و زبان‌شناسی و ویراستاری مقالات و آثار پژوهشی درخور دارد. او در مقدمه این کتاب به علاقه‌اش به مسائل تجریدی و نظری و فلسفه اشاره می‌کند که یکی از دلایل آن، درس مسائل فلسفی استاد یحیی مهدوی‌فیض بوده و همچنین درسِ منطق استاد فاضل‌تونی که در دوران تحصیلات عالیه، محضر این اساتید را تجربه کرده است. سمیعی‌گیلانی که در زمان انتشارِ «خلوت فکر» نودوشش سال دارد، می‌نویسد اکنون نیز به این مسائل -مسائلی که کلنجاررفتن با آنها نوعی فکر در مایه فلسفی می‌طلبد - علاقه خاص احساس می‌کنم. او به زایشِ فکر از فکر اشاره می‌کند و از تجربه خود چنین می‌نویسد: «در نوشتن مقاله‌ای در موضوع معین، دیدم ابتدا تز اصلی (جانمایه) در ذهنم جوانه می‌زد سپس این جوانه، با تداعی‌ها و روابطش با پدیده‌های دیگر همچنین، با نگاه به آن از زوایای متعدد حتی با تقابل و چالش با ضد خود، شاخ و بال می‌رویاند و ریشه می‌دواند و به درختی تناور و استوار بدل می‌شود. در همه اینها شاهدِ زایش فکر از فکر بودم و این زایش را خصیصه ذاتی فکر دیدم. در جهان دانش، نظریه‌ها از همین کاریز سر در می‌آورند. نظریه‌ها هرچند با وسعت‌گرفتن فضای تجربه و پیشرفت فناوری تغییر می‌کنند، در این خصیصه مشترک‌اند». کتابِ «خلوت فکر» شامل مقالاتِ احمد سمیعی‌گیلانی در باب فلسفه و علوم اجتماعی است که علاوه بر تحقیق و تتبع ماحصلِ تأملات و تجربیات او در این زمینه‌هاست و همین اکتفا‌نکردن به ترجمه صرف و تلفیق نظرات صاحب‌نظران با عقیده خود مؤلف است که به متن‌های کتاب ارزش افزوده بخشیده است. برخی مقالات کتاب به متفکران و فلاسفه مطرح مربوط است و برخی دیگر مفاهیم و مقولات مهم اجتماعی، سیاسی و فلسفی را دستمایه خود قرار داده؛ از برتراند راسل و شارل پگی و دیدرو تا ابن خلدون و زردشت و دین ایرانی‌ و مفاهیمی همچون آزادی و علوم انسانی، روش تحقیق در عرصه علوم تجربی و علوم اجتماعی، عدالت، دموکراسی و جامعه و قدرت اقتصادی. مؤلف در هر مقاله به‌اقتضای موضوع آن‌ به پیشینه و تعریف مقولات پرداخته و زمینه تاریخی آن را آورده سپس به قرائتی معاصر از این مفاهیم دست می‌زند. برای نمونه مقاله «درباره دموکراسی» از این شیوه پیروی می‌کند: سمیعی‌گیلانی در مقدمه به دگرگونی تاریخی مفاهیم اشاره می‌کند و می‌نویسد: «مفاهیم را در سیر تاریخی آنها و در دگرگونی‌هایی که یافته‌اند باید فهم کرد. در مفهوم دموکراسی، بر اثر فرق‌های فاحشِ بسترِ اجتماعی آن، گسیختگی وجود دارد. مفهوم آن در یونان باستان و در عصر جدید، به تَبَع تفاوت مفهوم شهروند، فرق آشکار دارد. حتی می‌توان گفت رویکرد فیلسوفان و متفکران به مفهومِ دموکراسی در عصر جدید قبل از تحقق آن و پس از تحقق آن فرق کرده است». او اشاره می‌کند فیلسوفانی که درباره دموکراسی اظهارنظر کرده‌اند، عموما موضع مخالف یا مشروط و مقید نسبت به آن داشته‌اند. و بعد از افلاطون و ارسطو و دیگران نقل‌قول می‌آورد و نتیجه آنکه «می‌بینیم که سیاهه اقوال فیلسوفانِ پیش از تحقق دموکراسی نمودار تنوع اصولی چندانی نیست و عموم این صاحب‌نظران در قبال دموکراسی موضع مخالف یا انتقادی دارند». بعد نوبت به اسپینوزا و کانت و روسو می‌رسد و مفاهیم مرتبط با دموکراسی بررسی می‌شود شاملِ قدرت مطلق، آنارشیسم، مردم‌سالاری و نیز مقولاتی که معاصر ماست و پس از تحقق دموکراسی همچنان به‌عنوان مسائل لاینحل نظری درباره آن نقد و بحث می‌شود؛ ازجمله بحرانِ لیبرالیسمِ دموکراتیک، سوسیالیسم و نسبت آن با دموکراسی، زمینه‌سازی برای تحقق دموکراسی و توتالیتاریسم، بوروکراسی و حکومت رسانه‌ها که پایان‌بخش این مقاله است. احمد سمیعی‌گیلانی که به مقالات دقیق خود در زمینه‌های ادبیات و فرهنگ نیز شهرت دارد در دفترهای «گلگشتهای ادبی و زبانی» مجموعه مقالات خود در این زمینه را گردآورده و به‌این‌ترتیب، تقریبا تمام مقالات و نوشته‌ها و تأملاتِ بیش از شش دهه کار حرفه‌ای او، از تألیف و ترجمه و گزارش، اینک از طرف نشر هرمس منتشر شده و در دسترس است.