مسیر ایروان، راهبرد ایران

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

مهدی بازرگان

علی‌اکبر ولایتی، مشاور مقام معظم رهبری در امور بین‌الملل، یکشنبه این هفته در دیدار با گریگور هاکوپیان، سفیر ارمنستان در تهران، بر مخالفت قطعی ایران با طرح موسوم به «ترامپ» در قفقاز تأکید کرد و هرگونه حضور آمریکا در مرزهای شمالی کشور را تهدیدی جدی برای امنیت ملی دانست. ولایتی طرح ترامپ را مشابه پروژه دالان زنگزور توصیف کرد و یادآور شد که ایران پیش‌تر نیز به‌ دلیل تهدید امنیت پیرامونی و مخالفت با تغییر در مرزها، با طرح دالان زنگزور مخالفت کرده و مانع اجرای آن شده است.

وی افزود که اکنون طرح ترامپ، با تغییر نام، در قالب ورود شرکت‌های آمریکایی به ارمنستان دنبال می‌شود و تجربه نشان داده است که حضور اقتصادی آمریکا در مناطق حساس، به‌تدریج به ابعاد نظامی و امنیتی گسترش می‌یابد. ولایتی با تأکید بر روابط تاریخی و ریشه‌دار ایران و ارمنستان، بر لزوم تعمیق همکاری‌ها و تقویت رایزنی‌ها در زمینه مسائل منطقه‌ای تأکید ‌و این روابط را به‌عنوان عنصر مهم ثبات در قفقاز جنوبی معرفی کرد. سفیر ارمنستان نیز توسعه روابط تهران و ایروان را راهبردی خواند و آن را از اولویت‌های سیاست خارجی کشورش برشمرد.

در این دیدار، هر دو طرف بر اهمیت استمرار رایزنی‌ها و گسترش همکاری‌های دوجانبه در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی و امنیتی تأکید کردند. مواضع ولایتی نشان می‌دهد ‌ایران با حساسیت ویژه‌ای حضور بازیگران فرامنطقه‌ای، به‌ویژه آمریکا، در مرزهای شمالی خود را دنبال می‌کند و سیاست خارجی کشور بر حفظ ثبات و امنیت پیرامونی و جلوگیری از هرگونه تغییر در مرزها متمرکز است. این دیدار، ضمن تقویت روابط دوجانبه، نشانگر هماهنگی تهران و ایروان در مواجهه با تحولات حساس منطقه‌ای است و بر ادامه رایزنی‌های راهبردی دو کشور در زمینه مسائل قفقاز جنوبی و امنیت منطقه‌ای تأکید دارد. پیرو گفته‌های ولایتی، روبن روبینیان، نایب‌رئیس مجلس ارمنستان، روز سه‌شنبه در گفت‌و‌گو با خبرنگاران اعلام کرد ‌ارمنستان در پروژه‌های زیرساختی کاملا منافع حیاتی همسایگان خود را در نظر می‌گیرد.

به گفته روبینیان، «به‌هیچ‌وجه امکان ندارد که هیچ پروژه‌ای در ارمنستان مغایر با حاکمیت ملی، تمامیت ارضی یا خارج از صلاحیت کامل این کشور باشد. ما همچنین منافع حیاتی همسایگان خود را در نظر می‌گیریم و در مورد ایران، این منافع تا حد زیادی با منافع ارمنستان همسو هستند». روبینیان افزود‌ ارمنستان در این زمینه به‌طور مستمر با شرکای خود در تماس است و تأکید کرد که مواضع رسمی ایران از طریق وزارت امور خارجه منتقل می‌شود و ارمنستان نیز همان را مبنا قرار می‌دهد. نایب‌رئیس مجلس ارمنستان مدعی شد که پروژه ترامپ با آگاهی کامل از خطوط قرمز مشخص ایران طراحی شده است. او افزود که این فقط خط قرمز ایران نیست، بلکه پیش از هر چیز خط قرمز ارمنستان است.

 آغاز عملیات اجرائی «جاده ترامپ» از سال آینده

در حالی ولایتی از مخالفت جدی ایران با طرح «مسیر ترامپ» سخن می‌گوید و نایب‌رئیس مجلس ارمنستان هم بر آن صحه می‌گذارد که هفته گذشته نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، در سفر به برلین سند مشارکت راهبردی با آلمان را امضا کرد و از آغاز عملیات اجرائی پروژه مذکور (مسیر ترامپ) از سال آینده خبر داد. این پروژه که هدف آن ایجاد کریدوری بدون مانع میان اروپا، قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی است، با استقبال سرد معترضان داخلی مواجه شد که دولت او را به دیکتاتوری و سرکوب مخالفان متهم می‌کنند.

پاشینیان اعلام کرد ‌مذاکرات فشرده‌ای با شرکای آمریکایی برای شرایط اجرای پروژه جریان دارد و جزئیات تازه‌ای ارائه کرد. به ادعای پاشینیان، شرکت مشترک ارمنی-آمریکایی «TRIPP Company» در ارمنستان ثبت خواهد شد و مجوز توسعه زیرساخت‌های ریلی، جاده‌ای، خطوط لوله نفت و گاز و کابل‌های فیبر نوری را دریافت می‌کند. مرحله عملیاتی و ساخت‌وساز پروژه از سال آینده آغاز خواهد شد و این کلان‌پروژه، به‌عنوان بخش مهمی از «کریدور میانی»، نقش استراتژیکی در اتصال منطقه‌ای و بین‌المللی ایفا خواهد کرد.

گفتنی است ‌حدود یک ماه پیش نیز نیکول پاشینیان اعلام کرده بود ‌عملیات ساخت پروژه موسوم به «مسیر ترامپ» در نیمه دوم سال ۲۰۲۶ آغاز خواهد شد و تمامی جزئیات اجرائی تا پایان سال ۲۰۲۵ نهایی می‌شود. او تصریح کرد که هدف از این پروژه، ایجاد اتصال میان اروپا، قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی و تضمین ارتباط بین بخش اصلی جمهوری آذربایجان و منطقه نخجوان است. مسیر ریلی پروژه از همان مسیر دوران اتحاد جماهیر شوروی عبور خواهد کرد؛ چرا‌که احداث مسیر جدید در بخش دیگر «غیرواقع‌بینانه» است. خط لوله گاز و خطوط انتقال برق نیز از بخش شمالی همین مسیر عبور خواهند کرد.

پاشینیان یادآور شد ‌پروژه مطابق اصول مندرج در «اعلامیه واشنگتن» پیش می‌رود که شامل احترام به تمامیت ارضی، حاکمیت، صلاحیت، عمل متقابل و مصونیت مرزهاست. اعلامیه واشنگتن که در هشتم آگوست امضا شد، چارچوب همکاری میان ارمنستان، ایالات متحده و طرف‌های ثالث برای اجرای پروژه اتصال «مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی» را تعیین می‌کند.

وی همچنین تأکید کرد که چنین پروژه‌هایی معمولا با تأخیر مواجه می‌شوند، اما دولت ارمنستان در تلاش است در نیمه نخست سال ۲۰۲۶ به توافق نهایی برسد و ساخت را در نیمه دوم همان سال آغاز کند. به ادعای پاشینیان، «مسیر ترامپ» بخشی از طرح گسترده‌تر دولت ارمنستان با عنوان «چهارراه صلح» است و هدف آن، علاوه بر اتصال منطقه‌ای، تقویت همکاری‌های اقتصادی و زیرساختی و ایجاد فرصت‌های توسعه پایدار در قفقاز جنوبی است. این پروژه، با سرمایه‌گذاری مشترک ارمنی-آمریکایی و تمرکز بر زیرساخت‌های ریلی، جاده‌ای، انرژی و مخابرات، به‌عنوان یکی از کلان‌پروژه‌های راهبردی منطقه‌ای ارمنستان تعریف شده است.

 یک سفر معنادار

در این بین، اوایل آذر‌ واهان کوستانیان، معاون وزیر امور خارجه ارمنستان، با ادن بار تال، مدیر‌کل وزارت امور خارجه رژیم اسرائیل، در تل‌آویو دیدار کرد. به نوشته تسنیم، در این دیدار طرفین بر آمادگی خود برای فعال‌کردن روابط دوجانبه، به‌ویژه در حوزه‌های سیاسی و اقتصادی تأکید کرده و روندهای جاری در قفقاز جنوبی و خاورمیانه را بررسی کردند. همچنین دوازدهمین رایزنی سیاسی میان وزارتخانه‌های امور خارجه دو طرف در طول این سفر برگزار شد و حوزه‌های فناوری پیشرفته، پزشکی، کشاورزی و گردشگری به‌عنوان زمینه‌های کلیدی همکاری شناسایی شدند. فرصت‌های همکاری دوجانبه و چندجانبه نیز به تفصیل مورد بحث قرار گرفت و مذاکرات برای تقویت روابط ادامه یافت.

‌سفر کوستانیان به اسرائیل از آن جهت اهمیت فراوان دارد که او در مقام معاون وزیر امور خارجه ارمنستان، مسئول مستقیم پروژه «مسیر ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» است. بنابراین، حضورش در سرزمین‌های اشغالی اهمیتی فراتر از یک سفر و دیدار دیپلماتیک ساده دارد. از این منظر، یقینا حضور کوستانیان در اسرائیل نشان‌دهنده تلاش ایروان برای جلب حمایت سیاسی و فنی شرکای غربی به‌ویژه آمریکا و متحدان آنها در راستای پیشبرد این پروژه است. کما‌اینکه در همین راستا نیکول پاشینیان اعلام کرده است ‌پس از توافقات ۱۷ مرداد در واشنگتن و معرفی رسمی پروژه «مسیر ترامپ»، علاقه سرمایه‌گذاران به ارمنستان به شکل درخور توجهی افزایش یافته است.

در نتیجه، بدون شک محور اصلی مذاکرات کوستانیان با مقامات اسرائیلی، طبق گزارش‌ها، مربوط به «مسیر ترامپ» یا همان کریدور زنگزور بوده است. این موضوع حساسیت بالایی دارد؛ زیرا عبور مسیر ارتباطی جمهوری آذربایجان و نخجوان از خاک ارمنستان می‌تواند تعادل منطقه‌ای و امنیت مرزهای شمالی را برای کشورمان تحت تأثیر قرار دهد. از سوی دیگر، حضور کوستانیان با سابقه تحصیل در آمریکا و ایران و تسلط به زبان فارسی، نشان‌دهنده آگاهی ارمنستان از اهمیت و حساسیت دیدگاه‌های تهران است؛ با‌این‌حال، اقدام به رایزنی مستقیم با اسرائیل، بدون توجه کافی به ملاحظات تهران، نشانه‌ای از اولویت‌بندی سیاست خارجی ایروان به نفع هم‌گرایی با غرب و آمریکا‌ست که کاملا در مغایرت با گفته‌های نایب‌رئیس مجلس ارمنستان و سفیر این کشور در تهران‌ ذیل دیدارش با ولایتی است.

سفر واهان کوستانیان در‌واقع تصویری روشن از روند سیاست خارجی ارمنستان ارائه می‌دهد؛ کشوری که برای تحقق اهداف اقتصادی و ژئوپلیتیکی خود، ملاحظات امنیتی ایران را در اولویت قرار نمی‌دهد و در عین حال به دنبال افزایش نفوذ و حمایت شرکای خارجی است. در نتیجه، این اقدام می‌تواند به تشدید تنش‌های منطقه‌ای، به‌ویژه میان تهران‌-‌ایروان‌ و پیچیده‌تر‌شدن موازنه امنیتی در قفقاز منجر شود؛ ضمن آنکه نقش ایران در مقابله با پروژه‌هایی نظیر کریدور زنگزور، حساسیت بیشتری پیدا خواهد کرد.

 قفقاز زیر ذره‌بین تهران

اظهارنظرهای اخیر نیکول پاشینیان درباره پروژه «مسیر ترامپ» و همچنین سفر مقامات ارمنستان به اسرائیل، به‌ویژه واهان کوستانیان، حساسیت‌های امنیتی ایران را بار دیگر برجسته کرده است. این تحرکات باعث شد ‌سفیر ارمنستان در تهران دیداری با علی‌اکبر ولایتی، مشاور مقام معظم رهبری در امور بین‌الملل، داشته باشد تا خطوط قرمز ایران در‌خصوص قفقاز جنوبی و عبور مسیرهای ارتباطی از خاک ارمنستان یادآوری شود.

ضمن آنکه در پاسخ به این تحولات، جمهوری اسلامی ایران تلاش کرده است از طریق دیپلماسی فعال و موازنه‌بندی منطقه‌ای واکنش نشان دهد. عباس عراقچی، ‌وزیر امور خارجه ایران، در تاریخ ۱۶ آذر ۱۴۰۴ و یک هفته پس از حضور واهان کوستانیان، معاون وزیر امور خارجه ارمنستان، در سرزمین‌های اشغالی، به باکو سفر کرد تا ضمن رایزنی با مقامات آذربایجانی، نوعی تعادل دیپلماتیک در منطقه برقرار شود و مواضع تهران در قبال پروژه‌های ارتباطی و مسیرهای کریدوری، به‌ویژه در شمال ایران و قفقاز جنوبی، به‌طور مستقیم به اطلاع طرف‌های ذی‌ربط برسد. هم‌زمانی سفر عراقچی به باکو پس از بازدید کوستانیان از اسرائیل، گمانه‌زنی‌ها درباره تغییرات تازه در معادلات ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی و افزایش نقش بازیگران خارجی در منطقه را پررنگ کرده است.

این تحرکات نشان می‌دهد ‌تهران درصدد است با استفاده از ابزار دیپلماسی متوازن و رایزنی‌های منطقه‌ای، ضمن حفظ امنیت مرزها، از گسترش نفوذ پروژه‌هایی که تهدید بالقوه برای ثبات پیرامونی محسوب می‌شوند، جلوگیری کند. در چنین شرایطی، حساسیت ایران نسبت به مسیر ترامپ و تلاش برای ایجاد کانال‌های ارتباطی بین باکو و نخجوان از خاک ارمنستان، به‌عنوان محور اصلی موازنه دیپلماتیک در منطقه، اهمیت بیشتری یافته است.

 روابط اسرائیل-ارمنستان، درجه دوم یا تهدیدی پنهان؟

تحلیل روابط ارمنستان و اسرائیل و تبعات آن برای ایران نیازمند نگاهی فراتر از تحلیل‌های سطحی رسانه‌ای است. در فضای رسانه‌ای داخلی و خارجی، گاه چنین القا می‌شود که «روابط اسرائیل با جمهوری آذربایجان در اولویت مطلق تل‌آویو قرار دارد و ارتباط با ایروان صرفا یک مسیر درجه سوم است‌». از دیدگاه ژئوپلیتیک و اقتصادی، این ادعا تا حدی درست به نظر می‌رسد؛ همکاری راهبردی تل‌آویو و باکو در حوزه نظامی، انرژی و فناوری‌های حساس، عملا یک پیوند پایدار و محکم ایجاد کرده است. بااین‌حال، تقلیل روابط اسرائیل و ارمنستان به یک مسیر فرعی، تصویر واقعیت را ناقص نشان می‌دهد و مخاطرات آن برای امنیت منطقه‌ای و ایران نادیده گرفته می‌شود.

سفر واهان کوستانیان به اسرائیل و گفت‌وگوهای او درباره «مسیر ترامپ» نشان می‌دهد که ایروان در تلاش برای جلب حمایت غرب و به‌ویژه آمریکا و متحدانش، ظرفیت‌های دیپلماتیک خود را فعال کرده است. این رویکرد‌ اگرچه برای اسرائیل در مقایسه با باکو اهمیت درجه دوم دارد، اما به‌طور مستقیم بر امنیت مرزهای شمالی ایران اثرگذار است. مسیر ترامپ که هدف آن اتصال جمهوری آذربایجان به نخجوان از طریق خاک ارمنستان است، نه‌تنها پروژه اقتصادی یا زیرساختی به‌ حساب می‌آید، بلکه دارای پیامدهای ژئوپلیتیکی و نظامی بالقوه است. هرگونه حضور یا نفوذ خارجی، به‌ویژه اسرائیل و آمریکا، در این کریدور می‌تواند شرایط امنیتی پیرامونی ایران را پیچیده‌تر کرده و تهران را مجبور به اتخاذ اقدامات دیپلماتیک  و حفاظتی کند.

از این منظر، تحلیل روابط تل‌آویو-ایروان باید فراتر از اولویت‌بندی مطلق باکو/ ایروان باشد و سطحی از تهدیدهای امنیتی بالقوه را که برای ایران ایجاد می‌کند، مورد توجه قرار دهد. هرگونه ارزیابی ناقص می‌تواند سبب کم‌اهمیت جلوه‌دادن تهدیدهای واقعی و کاهش آمادگی دیپلماتیک و راهبردی تهران شود. بنابراین، نگاه تحلیلی جامع باید ترکیبی از روابط ژئوپلیتیک، راهبردی و امنیتی را در نظر گیرد و اثرات پروژه‌هایی مانند مسیر ترامپ را در معادلات قفقاز جنوبی برجسته کند.

آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.