کتاب‌خوانی در قرن بیست‌ویکم

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

 امیررضا اصنافی*: در روزگاری که فناوری با شتابی بی‌سابقه در حال دگرگونی چهره جهان است، بسیاری می‌پرسند: آیا هنوز کتابدار معنایی دارد؟ آیا در عصر هوش مصنوعی، جایی برای کتاب و کتابخانه باقی مانده است؟ این پرسش‌ها در ظاهر ساده‌اند، اما در عمق خود به پرسشی بنیادین درباره ماهیت دانایی و انسان اشاره می‌کنند. البته که بسیاری از افراد این پرسش‌ها را از روی توهم دانایی مطرح می‌کنند؛ زیرا همان متخصص هوش مصنوعی بدون مطالعه نمی‌توانست مخترع این ابزار باشد. از روزگاران گذشته تاکنون، کتابخانه‌ها کانون‌های اصلی دانش بودند؛ جایی برای خواندن، اندیشیدن و گفت‌وگو. کتابدار، چهره‌ای آشنا در میان قفسه‌ها بود؛ کسی که نه‌تنها کتاب می‌داد و می‌گرفت، بلکه راهنمای جست‌وجوی حقیقت بود. امروز، اگرچه فضای دیجیتال، مرزهای دانش را گسترش داده، اما همان پرسش همیشگی پابرجاست: «چه چیزی را باید خواند‌ و چگونه باید فهمید؟ از کجا می‌توان اطلاعات مناسب را به دست آورد؟». پاسخ این پرسش هنوز در دستان کتابدار است. کتابدار است که مجرای دسترسی به اطلاعات مناسب هر فرد را در اختیار دارد. هرچند هوش مصنوعی می‌تواند در چند ثانیه میلیون‌ها صفحه را مرور کند، اما نمی‌تواند تشخیص دهد کدام منبع‌ موثق‌تر، عمیق‌تر یا اخلاقی‌تر است. هوش مصنوعی هنوز نمی‌تواند موجودی کتابخانه‌ها و آرشیوها را تحلیل و استخراج کند. هوش مصنوعی توان تحلیل روان‌شناختی رفتار اطلاعاتی کاربران را ندارد.

اما کتابدار در همین نقطه می‌درخشد؛ او میان انبوه داده‌ها، معنا را تشخیص می‌دهد. کار کتابدار نه صرفا ارائه اطلاعات، بلکه پالایش، تفسیر و هدایت است. او انسان را در مواجهه با اطلاعات تنها نمی‌گذارد، بلکه به او می‌آموزد چگونه از دانش برای زیستن بهتر بهره گیرد.

تاریخ نشان داده است که هر فناوری تازه، ابتدا بیم حذف انسان را به همراه می‌آورد، اما در نهایت در خدمت او قرار می‌گیرد. ماشین چاپ، نسخه‌نویسان را از بین نبرد، بلکه امکان نشر گسترده‌تر کتاب را فراهم کرد. رایانه، کتابداران را بیکار نکرد، بلکه دقت و سرعت کار آنان را افزایش داد. اکنون نیز هوش مصنوعی نه دشمن کتابدار، بلکه فرصتی تازه برای شکوفایی حرفه او است. سال‌ها از پیدایش اینترنت گذشت ولی آیا کتابخانه و کتابدار حذف شد؟ حتی در کشورهایی که فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی در اوج کاربری قرار دارد، کتابخانه‌ها نقش مدنی و اجتماعی خود را دارند.

کتابدار امروز، تنها در کتابخانه‌ای فیزیکی کار نمی‌کند؛ او در فضای دیجیتال، در کتابخانه‌های مجازی، در سامانه‌های جست‌وجوی علمی و شبکه‌های اطلاعاتی حضور دارد. او الگوریتم‌ها را می‌شناسد، اما اسیر آنها نمی‌شود. او داده را تحلیل می‌کند، اما فراتر از داده می‌اندیشد. کتابدار امروزی‌ پلی است میان سنت و نوآوری، میان کتاب چاپی و کتاب الکترونیکی، میان انسان و فناوری.

اگر به دقت بنگریم، می‌بینیم که فناوری هرگز جایگزین کتابدار نبوده، بلکه در خدمت کتابخانه‌ها و کتابداران قرار گرفته است. سیستم‌های فهرست‌نویسی رایانه‌ای، پایگاه‌های اطلاعاتی، نرم‌افزارهای نمایه‌سازی و حتی ابزارهای هوش مصنوعی، همه محصول نیاز کتابداران به دقت، سرعت و جامعیت هستند، اما هیچ‌یک از این ابزارها نمی‌توانند مهارت انسانی درک، همدلی و تشخیص را بازآفرینی کنند.

کتابدار تنها با کتاب سروکار ندارد، بلکه با انسان به‌عنوان یک موجود اجتماعی و پیچیده مواجه است؛ با ذهن‌هایی جست‌وجوگر، با دغدغه‌های فکری و با نیاز به رشد. او نه‌تنها پاسخ می‌دهد، بلکه پرسش درست را برمی‌انگیزد. در عصری که پاسخ‌ها فراوان و آماده‌اند، کتابدار ارزش پرسیدن را یادآوری می‌کند. این انسان فقط یک فرد جوان نیست؛ از یک نوزاد، کودک، نوجوان تا فردی میانسال و سالخورده را در بر می‌گیرد. پس باید بتواند پاسخ‌گوی نیاز اطلاعاتی همه این اقشار باشد.

از سوی دیگر، نقش کتابدار در ارتقای «سواد اطلاعاتی» امروز از همیشه حیاتی‌تر است. جامعه‌ای که در انبوه خبرهای جعلی، منابع غیرمعتبر و داده‌های دستکاری‌شده غوطه‌ور است، بیش از هر زمان دیگر به آموزش مهارت‌های ارزیابی و تفکر انتقادی نیاز دارد. کتابدار، آموزگار این مهارت‌هاست؛ او می‌آموزد چگونه حقیقت را از هیاهو بازشناسیم.

در کتابخانه‌های دانشگاهی و تخصصی، کتابداران نقش همراهان پژوهشگران را دارند؛ از انتخاب منابع معتبر تا تحلیل داده‌های علمی. در کتابخانه‌های عمومی، کتابداران یار مهربان شهروندان‌ هستند؛ راهنمایی برای کودکان در آغاز مسیر مطالعه و همدمی برای سالمندان عاشق کتاب. در کتابخانه‌های کودک و نوجوان، آنان جادوگران دنیای خیال‌اند که عشق به خواندن را در دل نسل تازه می‌کارند.

کتابدار، بی‌هیاهو اما پیوسته، ستون فرهنگ مطالعه و یادگیری در جامعه است. او اگر نباشد، کتابخانه به انباری از داده بدل می‌شود. کتاب‌ها در سکوت می‌مانند و دانش بی‌راهنما سرگردان می‌شود. اما با حضور او، کتابخانه جانی انسانی می‌یابد؛ جایی می‌شود برای گفت‌وگو، کاوش و امید.

در عصر هوش مصنوعی، کتابدار نه‌تنها حذف نمی‌شود، بلکه نقشش انسانی‌تر از همیشه می‌شود. او میان ما و ماشین‌ها، میان داده و درک، میان سرعت و دقت، تعادلی ظریف برقرار می‌کند. هوش مصنوعی می‌تواند کتاب‌ها را خلاصه کند، اما نمی‌تواند احساس لذت خواندن را بفهمد. می‌تواند مقاله‌ای بنویسد، اما نمی‌داند دانایی چه اثری بر روح انسان دارد. کتابدار اما این پیوند را زنده نگه می‌دارد. او حافظ رابطه دیرین انسان و کتاب است؛ رابطه‌ای که بر‌اساس اعتماد، تأمل و عشق بنا شده. هرچه جهان سریع‌تر و دیجیتالی‌تر می‌شود، ارزش این رابطه بیشتر درک می‌شود.

هفته کتاب و روز کتابدار‌‌ فرصتی است برای بازاندیشی در این معنا: کتابدار تنها کارمند کتابخانه نیست، بلکه پاسدار فرهنگ، حافظ حافظه جمعی و نگهبان خرد است. در جهانی که داده‌ها هر لحظه تولید و فراموش می‌شوند، کتابدار حافظ تداوم و عمق است. او به ما یادآوری می‌کند که دانایی، صرفا در دانستن بیشتر نیست، بلکه در فهمیدن عمیق‌تر است.

کتابخانه امروز، ترکیبی از کتاب‌های چاپی، منابع الکترونیکی و فناوری‌های هوشمند است؛ بااین‌حال، جان آن هنوز در حضور انسان‌هایی نهفته است که با عشق، خدمت و آگاهی، چراغ دانایی را روشن نگه می‌دارند. فناوری می‌تواند مسیر را کوتاه‌تر کند، اما نمی‌تواند مقصد را بشناسد. این کتابدار است که راه را می‌شناسد، مقصد را می‌فهمد و دیگران را با خرد و مهر همراه می‌‌کند. به همین دلیل، هر روز که فناوری پیشرفته‌تر می‌شود، ارزش کتابدار بیشتر می‌درخشد؛ زیرا دانایی بی‌انسان معنا ندارد و هیچ هوشی -هرقدر هم مصنوعی- نمی‌تواند جایگزین تجربه، احساس و بینش انسانی شود. هفته کتاب و روز کتابدار‌ یادآور این حقیقت جاودان است که در میان همه پیشرفت‌ها و تغییرها، هنوز چیزی در جهان هست که فنا نمی‌پذیرد: شوق دانستن و انسانی که دانایی را پاس می‌دارد و کتابدار، مظهر همین انسان است؛ ‌نگهبان خاموش خرد در میان امواج بی‌پایان داده‌ها.

* دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی

آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.