شهر، آیینه روح جمعی

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

شهر، مهم‌ترین و بزرگ‌ترین ابداع و ساخته فکر و دست بشر است و از آن رو که هر سازه واجد ویژگی‌ها و صفات سازنده خود است، شهرهای امروز نماد و نمود ویژگی‌های آدم‌هایی است که در آنها زندگی کرده و می‌کنند. اگر شهری واجد ویژگی‌های مثبت و مناسب نیست، این عدم تناسب را از آدم‌هایی که در آن زندگی می‌کنند، برگرفته است؛ اما این رابطه یک‌سویه نیست. همچنان که آدم‌ها شهرها را می‌سازند، شهرها در تشکیل و تثبیت خصوصیات شهرنشینان نقش دارند. پس شهرها را از چشم‌انداز و دیدگاهی وسیع‌تر می‌توان مجموعه‌ای از برهم‌کنش آدم‌ها، بناها، فضاها، ویژگی‌های هریک و روابط میانشان دانست. مجموعه‌ای زنده که افول و علو می‌یابد و فرسوده و شکوفا می‌شود.

شهر یک «سوپرارگانیسم» زنده و پویاست. از کهن‌ترین تمدن‌های میان‌رودان تا کلان‌شهرهای فراصنعتی امروز، شهر همواره کانون تبلور اراده، خلاقیت و روابط اجتماعی انسان بوده است. شهر تنها مجموعه‌ای از خیابان‌ها و ساختمان‌ها نیست؛ بلکه بستری است که فرهنگ، اقتصاد، سیاست و روان‌شناسی جمعی در آن تجلی می‌یابد. همان‌گونه که یک اثر هنری از ذهنیت هنرمندش خبر می‌دهد، شهر نیز روایتگر روحیات، آرمان‌ها و آسیب‌های جامعه‌ای است که آن را ساخته و در آن زندگی می‌کند. یک شهر آشفته و بی‌نظم، اغلب بازتابی از یک «روح جمعی» آشفته، بی‌تفاوت و فاقد حس تعلق است. هنگامی که احترام به حقوق عمومی و حریم دیگران در فرهنگ یک جامعه کم‌رنگ باشد، این امر در کالبد شهر نمایان می‌شود. به عکس، شهری زیبا و پویا از وجود شهروندانی مسئولیت‌پذیر، آینده‌نگر و علاقه‌مند به منافع عمومی حکایت می‌کند؛ بنابراین شهر را می‌توان سند ملموس فرهنگ و اخلاق ساکنانش دانست.

با این حال، رابطه شهر و شهروندان یک‌سویه نیست. شهر صرفا یک اثر منفعل نیست؛ بلکه بازیگری فعال و قدرتمند در شکل‌دهی به انسان «شهرنشین» است. اینجاست که مفهوم تأثیر بازتابی شهر مطرح می‌شود. فضای فیزیکی شهر به‌طور مستقیم بر روان و رفتار انسان اثر می‌گذارد. زندگی در محله‌های پرتراکم با آپارتمان‌های کوچک و فاقد حریم خصوصی، می‌تواند به بروز احساس انزوا، اضطراب و بیگانگی بینجامد. در مقابل، دسترسی به فضاهای عمومی وسیع، پارک‌ها و معماری انسان‌محور، می‌توانند تعاملات اجتماعی، نشاط و خلاقیت را تقویت کنند. طراحی خیابان‌ها، نحوه استقرار خدمات و فاصله‌ها، سبک زندگی شهروندان را دیکته می‌کند. شهری که بر پایه خودروی شخصی طراحی شده، شهروندان را به سمت کم‌تحرکی و مصرف‌گرایی سوق می‌دهد. در مقابل، شهری که پیاده‌مداری و حمل‌ونقل عمومی کارآمد را در اولویت قرار می‌دهد، مشوق تعامل چهره‌به‌چهره، فعالیت بدنی و حس تعلق به جامعه است. بناهای تاریخی، میدان‌ها و حتی نام خیابان‌ها، حامل حافظه جمعی یک ملت هستند. این فضاها هویت شهروندان را شکل می‌دهند و احساس تعلقی را ایجاد می‌کنند که فراتر از فرد است. تخریب این فضاها به‌منزله پاک‌کردن حافظه تاریخی و تضعیف هویت جمعی است.

هنگامی که سرمایه‌گذاری، نوآوری و حس مسئولیت‌پذیری اجتماعی در یک جامعه رو به افول بگذارد، شهر نیز دچار خرابی می‌شود. این خرابی تنها «فیزیکی»، فرسودگی ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها نیست، بلکه «اجتماعی»، گسست روابط انسانی و افزایش جرم و «فرهنگی»، کم‌رنگ‌شدن هویت محلی نیز هست. این افول، به‌ نوبه‌ خود، بر ساکنان اثر گذاشته و بی‌تفاوتی و یأس را در آنان تشدید می‌کند و چرخه‌ای معیوب ایجاد می‌کند.

اگر شهرهای امروز ایران به ویژه تهران با چالش‌های بزرگی مانند هوای آلوده، بحران کم‌آبی، ترافیک فلج‌کننده، شهرسازی شلخته، معماری بی‌قاعده، ساختمان‌سازی ناایمن و فرسودگی بصری و اجتماعی دست و پنجه نرم می‌کنند، نمی‌توان آن را تنها به گردن مدیران ملی و محلی انداخت. شهر‌های ما محصول یک کنش جمعی است. آیینه‌ای شفاف از فرهنگ منفعت‌طلبی شخصی و انفعال در برابر منافع جمعی. تلاش برای دورزدن قوانین و سوءاستفاده از خلأهای قانونی، سوءاستفاده‌های مالی و رانت‌خواری و مادی‌گرایی افسارگیسخته که هم در ساختار حکمرانی قابل مشاهده است و هم در میان اکثر شهروندان.

شهر را نمی‌توان صرفا به عنوان یک شیء یا یک محصول نهایی در نظر گرفت. شهر یک «فرایند» دائمی است؛ گفت‌وگویی بی‌پایان میان گذشته و آینده، میان فرد و جامعه، و میان ساخته‌های دست بشر و طبیعت انسانی. تنها از طریق درک این رابطه دیالکتیکی و پذیرش مسئولیت جمعی است که می‌توانیم شهرهایی پایدار و شکوفا بسازیم. تغییر در شهر و حل مشکلات آن از اصلاح رفتار شهروندان آن آغاز می‌شود. مشکلات مختلفی را که شهرهای امروز کشور با آن دست به گریبان هستند با توجه فرد فرد ما به منافع جمعی و تمکین به قانون و اخلاق می‌توان رفع کرد.

آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.