با سخنرانی دکتر سروش دباغ

نشست مجازی «ایمان در عصر تردید» شامگاه روز شنبه ۲۶ مهر ۱۴۰۴ به همت شاخه جوانان حزب ندای ایرانیان در شبکه اجتماعی کلاب‌هاوس برگزار شد. در این جلسه، دکتر سروش دباغ –‌فیلسوف، روان‌درمانگر و استاد دانشگاه‌– به‌عنوان سخنران اصلی حضور داشت و دیدگاه‌های خود را درباره وضعیت ایمان در دنیای مدرن و عصر تردید مطرح کرد.

دکتر دباغ در ابتدای سخنانش با اشاره به سابقه پژوهش‌های خود در حوزه ایمان، ایمان را مفهومی چندوجهی دانست و آن را به شش نوع متفاوت تفکیک کرد. او این اقسام شش‌گانه ایمان را چنین برشمرد: ایمان شورمندانه، ایمان معرفت‌اندیشانه، ایمان از سر طمأنینه، ایمان شکاکانه، ایمان آرزومندانه و ایمان واقع‌گرایانه. دباغ تأکید کرد که هر یک از این انواع ایمان‌ورزی ویژگی‌های خاص خود را دارند و در تاریخ اندیشه دینی و فلسفی نمودهای گوناگونی یافته‌اند. به گفته او، ایمان شورمندانه ایمانی سرشار از شور و تجربه انفسی عمیق است که با «جهش» و جسارت همراه بوده و سویه‌ای اگزیستانسیال دارد؛ نمونه این نوع ایمان را می‌توان در سلوک عارفانی همچون مولانا مشاهده کرد و در فلسفه مدرن، کی‌یرکگور نماینده آن است. در مقابل، ایمان معرفت‌اندیشانه به باورها و گزاره‌های دینی تکیه دارد و بر استدلال عقلی و کلامی مبتنی است؛ این نوع ایمان نزد متکلمان و فیلسوفان دینی دیده می‌شود.

 ایمان از سر طمأنینه سومین قسم بود که دباغ آن را ایمانی آرام و حکیمانه توصیف کرد؛ ایمانی که نه شوریدگی ایمانی عارفانه را در خود دارد و نه تلاطم شک را، بلکه با نوعی آرامش ژرف و اطمینان عملی همراه است. همچنین، او ایمان شکاکانه را حالتی دانست که فرد مؤمن هم‌زمان در کشاکش شک و ایمان است؛ فرد در عین دغدغه نسبت به امر قدسی، پرسش‌ها و تردیدهای جدی در ذهن دارد و میان باور و بی‌ایمانی به‌طور آونگ‌وار در نوسان است. به گفته دباغ، نمونه ادبی برجسته‌ای از ایمان شکاکانه را می‌توان در شخصیت ایوان کارامازوف در رمان برادران کارامازوف اثر داستایفسکی مشاهده کرد. پنجمین نوع، ایمان آرزومندانه است؛ ایمانی آمیخته با حسرت و نوستالژی که در آن فرد شور بازگشت به ایمان ازدست‌رفته را در سر می‌پروراند.

 دکتر دباغ خاطرنشان کرد که این نوع ایمان در آثار شاعران معاصر نیز بازتاب یافته است؛ برای مثال احمد شاملو در شعر «در آستانه» و فروغ فرخزاد در شعر «آیه‌های زمینی» تصویری از آرزوی بازگشت ایمان و اندوه فقدان آن را ترسیم کرده‌اند. ایمان واقع‌گرایانه نیز به‌عنوان ششمین قسم ایمان‌ورزی مطرح شد که بر رویکردی عمل‌گرایانه و واقع‌بینانه در دینداری دلالت دارد؛ در این نوع ایمان، فرد بدون اتکا بر قطعیت‌های ماورائی یا شوریدگی احساسی، با پذیرش واقعیات عصر جدید تلاش می‌کند معنویت و ایمان شخصی خود را حفظ کند. دباغ تأکید کرد که چنین دسته‌بندی‌هایی به ما کمک می‌کند تا روشن‌تر دریابیم هر کس چگونه و با چه کیفیتی امر ایمانی را تجربه می‌کند.

ایمان در روزگار مدرن

دکتر سروش دباغ در ادامه به بررسی وضعیت ایمان در عصر تردید پرداخت و با وام‌گیری از تعبیر ماکس وبر، دنیای معاصر را «جهان راززدایی‌شده» توصیف کرد. او توضیح داد که در دوران مدرن، برخی انواع ایمان‌ورزی پررنگ‌تر و برخی کم‌رنگ‌تر شده‌اند. به گفته او، ایمان شورمندانه در دنیای امروز نسبت به گذشته بسامد کمتری دارد و شور و حرارت عرفانی کمتر به چشم می‌خورد. در مقابل، ایمان از سر طمأنینه (ایمان آرام و خردمندانه)، ایمان شکاکانه و ایمان آرزومندانه سهم بیشتری در زیست‌جهان انسان معاصر یافته‌اند. دباغ خاطرنشان کرد که افراد در جامعه مدرن گاه میان این حالات مختلف ایمان در نوسان‌اند و ممکن است در دوره‌های مختلف زندگی، گونه‌های گوناگون ایمان‌ورزی را تجربه کنند. او با اشاره به برخی اندیشمندان معاصر، رویکرد ویتگنشتاین را یادآور شد که بر حکمت عملی و آرامش در ایمان تأکید می‌کرد و نوعی ایمان واقع‌بینانه و 

به ‌دور از قطعیت‌های متافیزیکی را پیشنهاد می‌داد. همچنین دباغ از سهراب سپهری و دیگر شاعران یاد کرد و گفت مضامین آثار آنان نشان می‌دهد در جهان امروز، انسان‌ها چگونه به دنبال روزنه‌هایی برای معنویت و ایمان، حتی در دل تردید و پرسشگری می‌گردند.

فضای گفت‌وگو و نیایش پایانی

پس از ارائه مباحث نظری، فضای جلسه به شکل گفت‌وگوی تعاملی ادامه یافت. حاضران در اتاق کلاب‌هاوس پرسش‌های خود را درباره مسائل مطرح‌شده بیان کردند و دکتر دباغ به این پرسش‌ها پاسخ داد. پرسش‌ها عمدتا حول نسبت ایمان و عقلانیت، چگونگی مواجهه با شک‌های ایمانی در زندگی روزمره و امکان تجربه انواع مختلف ایمان توسط یک فرد در طول زمان بود. دباغ در پاسخ به یکی از پرسش‌ها، برای توضیح پیچیدگی حالت‌های روحی انسان مؤمن، به خواندن ابیاتی از یک شعر حسین منزوی پرداخت که بیانگر دگرگونی مستمر حال انسان است.

این ابیات فضای عرفانی و احساسی جلسه را تحت تأثیر قرار داد و نشان داد چگونه شعر و ادبیات می‌تواند مفاهیم فلسفی ایمان را به زبان دلنشین‌تری منتقل کند. در پایان نشست، دکتر سروش دباغ یکی از نیایش‌های تازه‌ خود از مجموعه «زمزمه‌های مخملین چهل‌گانه» را برای حاضران قرائت کرد. این نیایش که با زبانی شاعرانه تنظیم شده بود، به زیبایی مضامین مورد بحث در جلسه –از‌جمله آرامش و طمأنینه در ایمان و اشتیاق انسان برای یافتن معنویت در روزگار تردید‌– را منعکس می‌کرد و پایان‌بخش معنوی و تأثیرگذاری بر این گفت‌وگوی فکری شد. سخنان اندیشمندانه دکتر دباغ و مشارکت فعالانه جوانان در بحث، فضای نشست «ایمان در عصر تردید» را پربار و پرنشاط کرده بود. برگزارکنندگان جلسه اعلام کردند‌ این سلسله نشست‌ها با هدف تعمیق گفت‌وگو درباره نواندیشی دینی و مسائل فکری روز جوانان ادامه خواهد یافت.

آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.