باج‌نیوزها در کمین هستند

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

«نمایشگاه آثار جشنواره کاریکاتور باج‌نیوزها» در خانه هنرمندان در حال برگزاری‌ است. به گزارش گروه رسانه‌ای «شرق»، خانه هنرمندان میزبان نمایشگاه آثار جشنواره کاریکاتور «باج‌نیوزها» است. در این نمایشگاه که در گالری «استاد مرتضی ممیز» برگزار می‌شود، بیش از 80 کاریکاتور با موضوع «باج‌نیوز» به نمایش درآمده است.

«باج‌نیوز» مفهومی نسبتا جدید در فضای رسانه‌هاست و به‌نوعی به باج‌گیری با هدف تأثیرگذاری بر افکار عمومی از طریق انتشار اخبار خلاف‌ واقع اشاره دارد. این جشنواره نیز با دبیری «هادی حیدری» و با حمایت «پتروشیمی خلیج‌ فارس» برای آگاهی‌سازی نسبت به ابعاد اجتماعی این پدیده مخرب برگزار شده است. در میان آثار به‌نمایش‌درآمده، کاریکاتورهای متنوعی با محوریت موضوعاتی مثل «فساد مالی در رسانه‌های منتشرکننده باج‌نیوز»، «باج‌دهی مسئولان و مدیران به خبرنگاران و اهالی رسانه»، «شیوع تولید خبرغیرواقع از طریق افراد منفعت‌طلب» و... وجود دارد.

آثار به‌نمایش‌درآمده که توسط شرکت‌کنندگانی از 17 سال تا 74 و ساکن در استان‌های مختلف کشور کشیده شده، کیفیت بالایی در اجرا و پرداخت به موضوع دارند. در این نمایشگاه آثاری از «اردشیر رستمی»، «علی پاک‌نهاد»، «کیوان زرگری»، «سعید نوروزی» و... نمایش داده شده و همین‌طور آثار منتخب این جشنواره که توسط «فیروزه مظفری»، «جمال رحمتی» و «سلمان طاهری» داوری و انتخاب شده‌اند نیز در این نمایشگاه قابل مشاهده است.

همه چیز درباره باج‌نیوزها

رسانه‌ها به‌عنوان یکی از بنیادی‌ترین نهادهای اجتماعی، در جهان امروز نقش محوری در شکل‌دهی به افکار عمومی، هدایت جریان‌های اطلاعاتی و حتی تعیین دستور کار سیاست‌گذاری ایفا می‌کنند. رسانه دیگر تنها یک ابزار انتقال پیام نیست، بلکه نهادی اجتماعی و فرهنگی است که میان نهاد قدرت و جامعه عمل می‌کند. از طریق رسانه‌هاست که مردم از وقایع آگاه می‌شوند، تصمیم‌گیران به پرسش کشیده می‌شوند و امکان گفت‌وگوی اجتماعی فراهم می‌شود.

در عصر دیجیتال، رسانه‌ها به شکل شبکه‌ای و فراگیر درآمده‌اند؛ اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مرزهای سنتی روزنامه، رادیو و تلویزیون را در هم شکسته و خبری که زمانی ساعت‌ها یا روزها طول می‌کشید تا به مخاطب برسد، اکنون در کسری از ثانیه منتشر می‌شود. این تحولات گرچه فرصت‌های بی‌سابقه‌ای برای شفافیت و گردش آزاد اطلاعات ایجاد کرده‌اند، اما هم‌زمان زمینه‌های تازه‌ای برای انحراف، تحریف و سوءاستفاده از جریان اطلاع‌رسانی را نیز به وجود آورده‌اند.

پیدایش پدیده باج‌نیوزها به‌عنوان یک انحراف در کارکرد رسانه

یکی از انحرافات جدید در کارکرد رسانه‌ها، پدیده‌ای است که در ادبیات ارتباطات به آن «باج‌نیوز» (Ransom News) گفته می‌شود. باج‌نیوزها به رسانه‌هایی اطلاق می‌شوند که از خبر و اطلاعات نه به‌عنوان خدمتی عمومی، بلکه به‌عنوان ابزاری برای باج‌گیری، تهدید و معامله استفاده می‌کنند.

در واقع، اگر رسانه‌های حرفه‌ای بر پایه اصولی همچون صحت، بی‌طرفی و پاسخ‌گویی عمل می‌کنند، باج‌نیوزها این اصول را کنار می‌گذارند و فرایند اطلاع‌رسانی را به ابزاری برای فشار بر افراد، شرکت‌ها یا نهادها بدل می‌کنند. آنها گاه با تهدید به انتشار اسناد خصوصی یا گزارش‌های منفی، از افراد یا سازمان‌ها امتیاز می‌گیرند؛ گاه نیز برای منافع سیاسی، بخشی از حقیقت را گزینشی منتشر می‌کنند تا تصویری مخدوش یا جهت‌دار از واقعیت بسازند.

به بیان دیگر، باج‌نیوز نه در خدمت آگاهی‌رسانی عمومی، بلکه در خدمت منافع گروهی و شخصی قرار می‌گیرد و همین امر آن را به یکی از خطرناک‌ترین انحرافات رسانه‌ای عصر دیجیتال بدل می‌کند.

بررسی پدیده باج‌نیوزها از دو جهت اهمیت اساسی دارد:

نخست آنکه این رسانه‌ها به‌طور مستقیم به اعتماد عمومی لطمه می‌زنند. اعتماد، سرمایه اصلی رسانه است و زمانی که مخاطبان نتوانند میان «خبر واقعی» و «خبر باج‌گیرانه» تمایز قائل شوند، نه‌تنها رسانه‌های آلوده بلکه کل نظام اطلاع‌رسانی دچار بحران مشروعیت می‌شود.

دوم آنکه باج‌نیوزها پیامدهای عمیق سیاسی و اجتماعی دارند. آنها می‌توانند در فرایندهای انتخاباتی، در پرونده‌های قضائی، یا در منازعات اقتصادی و تجاری نقش‌آفرینی کنند و به‌جای شفافیت، به گسترش فساد، ترس و بی‌ثباتی کمک کنند. از منظر علمی نیز مطالعه این پدیده به ما کمک می‌کند تا مرزهای میان «روزنامه‌نگاری تحقیقی مشروع» و «باج‌گیری رسانه‌ای» را دقیق‌تر ترسیم کنیم، سازوکارهای شکل‌گیری این رسانه‌ها را بفهمیم و راهکارهای حقوقی، اخلاقی و فرهنگی برای مقابله با آنها ارائه دهیم. به همین دلیل، پرداختن به باج‌نیوزها تنها یک موضوع حاشیه‌ای نیست، بلکه بخشی از بحث بنیادین درباره آینده رسانه و نقش آن در دموکراسی و جامعه مدنی است.

تعریف دقیق باج‌نیوز

تمایز میان خبررسانی مستقل، خبر زرد و باج‌نیوز

برای درک ماهیت «باج‌نیوز» ابتدا باید آن را از دو مفهوم نزدیک یعنی خبررسانی مستقل و خبر زرد تفکیک کرد:

خبررسانی مستقل بر پایه اصول حرفه‌ای روزنامه‌نگاری بنا می‌شود: صحت، بی‌طرفی، اتکا بر منابع معتبر و هدف اصلی آن خدمت به آگاهی عمومی است. رسانه مستقل حتی زمانی که افشاگری می‌کند، آن را در راستای منافع جامعه و براساس شواهد معتبر انجام می‌دهد.

خبر زرد (Tabloid /Yellow Journalism) به‌دنبال هیجان‌سازی و جلب توجه مخاطب است. این رسانه‌ها گاه در صحت خبر سهل‌انگارند و از تیترهای اغراق‌آمیز یا داستان‌های سطحی استفاده می‌کنند، اما معمولا هدف اصلی آنها افزایش مخاطب و درآمد تبلیغاتی است، نه لزوما باج‌گیری مستقیم.

باج‌نیوز از هر دو فاصله می‌گیرد. این نوع رسانه، نه‌تنها اصول حرفه‌ای را کنار می‌گذارد، بلکه خبر را به ابزار معامله و فشار تبدیل می‌کند. اگر خبر زرد به‌دنبال سرگرمی یا جذب کلیک است، باج‌نیوز در پی کسب منفعت سیاسی، مالی یا شخصی از طریق تهدید است. به بیان ساده، خبررسانی مستقل، مشروع است، خبر زرد سطحی است، اما باج‌نیوز انحرافی و مخرب است.

مؤلفه‌های اصلی باج‌نیوز

سه عنصر کلیدی در تعریف باج‌نیوز قابل شناسایی است:

تهدید (Threat): اساس کار باج‌نیوز بر پایه تهدید به انتشار یا عدم انتشار اطلاعات است. این تهدید می‌تواند مستقیم باشد (مثلا افشای اسناد خصوصی) یا غیرمستقیم (انتشار اخبار منفی در صورت عدم همکاری).

معامله (Transaction): باج‌نیوز به دنبال معامله است: امتیاز مالی، سیاسی یا تبلیغاتی. خبر به کالایی بدل می‌شود که در ازای چیزی عرضه یا پنهان می‌شود.

افشاگری مشروط (Conditional Exposure): برخلاف روزنامه‌نگاری تحقیقی که بدون شرط خبر را منتشر می‌کند، باج‌نیوز انتشار را به شرط خاصی گره می‌زند. اگر شرط محقق شود (پرداخت یا امتیازدهی)، خبر متوقف می‌شود یا تغییر می‌یابد؛ در غیر این صورت، خبر منتشر یا تشدید می‌شود.

این سه مؤلفه، ساختار «باج‌نیوز» را از هر شکل دیگر رسانه‌ای متمایز می‌سازند.

رابطه با قدرت، سرمایه و مخاطب

باج‌نیوزها در سه سطح عمل می‌کنند:

رابطه با قدرت: این رسانه‌ها به‌جای ایفای نقش ناظر و منتقد قدرت، خود را به ابزاری برای بازیگران سیاسی تبدیل می‌کنند. گاهی برای حذف رقیب از آنها استفاده می‌شود، گاهی برای محافظت از یک جریان یا فرد در برابر افشاگری‌های واقعی.

رابطه با سرمایه: باج‌نیوزها معمولا در حاشیه اقتصاد رسمی رسانه عمل می‌کنند. آنها با استفاده از باج‌گیری مالی (مثلا دریافت پول برای جلوگیری از انتشار خبر منفی علیه یک شرکت یا فرد) به حیات خود ادامه می‌دهند. بنابراین، خبر در اینجا بیش از هر چیز یک ابزار سودآوری نامشروع است.

رابطه با مخاطب: مخاطب در باج‌نیوزها نه یک شهروند آگاه، بلکه ابزاری برای فشار و ایجاد ترس است. این رسانه‌ها به‌جای تقویت سواد رسانه‌ای یا اطلاع‌رسانی سالم، با برانگیختن احساسات، کنجکاوی یا ترس مخاطب، فضای لازم برای تهدید و معامله را ایجاد می‌کنند. در واقع، اعتماد یا هیجان مخاطب به سرمایه‌ای برای چانه‌زنی بدل می‌شود.

طبقه‌بندی باج‌نیوزها

پدیده باج‌نیوز را می‌توان بر اساس نوع هدف‌گذاری، ماهیت مخاطب و شیوه‌های اعمال فشار به دسته‌های گوناگون تقسیم کرد. این طبقه‌بندی نه‌تنها به درک دقیق‌تر عملکرد آنها کمک می‌کند، بلکه نشان می‌دهد چگونه یک پدیده رسانه‌ای می‌تواند در حوزه‌های متفاوت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نفوذ و تخریب ایجاد کند.

۱. باج‌نیوز سیاسی

این دسته از باج‌نیوزها مستقیم در فضای سیاسی و رقابت‌های قدرت عمل می‌کنند. هدف اصلی آنها حذف، تخریب یا تضعیف چهره‌های سیاسی و احزاب رقیب است.

ویژگی‌ها: 

انتشار اسناد انتخاباتی، مکاتبات حزبی یا اطلاعات محرمانه نمایندگان و مقامات.

تهدید سیاست‌مداران به افشای مسائل شخصی یا خانوادگی برای فشار سیاسی.

استفاده از «افشاگری‌های مشروط» برای وادارکردن سیاست‌مدار به عقب‌نشینی در تصمیم‌گیری یا رأی‌دهی.

پیامد: این نوع باج‌نیوزها به بی‌ثباتی فضای سیاسی، کاهش اعتماد مردم به فرایندهای دموکراتیک و تقویت فضای پوپولیستی دامن می‌زنند.

۲. باج‌نیوز اقتصادی

تمرکز این دسته بر شرکت‌ها، بنگاه‌های اقتصادی و فعالان بخش خصوصی یا دولتی است. آنها تلاش می‌کنند با تهدید به انتشار گزارش‌های فساد یا بحران‌های مالی، از صاحبان سرمایه باج‌گیری کنند.

افشای گزینشی قراردادها یا صورت‌های مالی شرکت‌ها.

تهدید به انتشار اخبار منفی درباره کیفیت محصولات یا خدمات.

معامله مستقیم: دریافت پول یا امتیازات اقتصادی در قبال توقف یا تغییر روایت خبر.

پیامد: این باج‌نیوزها نه‌تنها موجب افزایش هزینه‌های پنهان فعالیت اقتصادی می‌شوند، بلکه فضای کسب‌وکار را ناامن می‌کنند و سرمایه‌گذاران را به خروج از بازار یا همکاری پنهانی با رسانه‌های فاسد سوق می‌دهند.

۳. باج‌نیوز اجتماعی و فرهنگی

هدف اصلی در این دسته، افراد شناخته‌شده یا حتی شهروندان عادی هستند که با افشای اطلاعات شخصی، اخلاقی یا خانوادگی تحت فشار قرار می‌گیرند.

انتشار تصاویر خصوصی، پیام‌های شخصی یا زندگی شخصی افراد در قالب خبر.

ساختن روایت‌های تحقیرکننده یا اتهام‌زنی‌های بی‌پایه.

تهدید به انتشار اسناد خصوصی در ازای پول یا سکوت.

پیامد: این باج‌نیوزها بیش از هر چیز به «امنیت روانی جامعه» آسیب می‌زنند. آنها حس ناامنی و ترس را در زندگی روزمره افراد تزریق کرده و به تضعیف سرمایه اجتماعی و اخلاق عمومی منجر می‌شوند.

۴. باج‌نیوز ترکیبی

این دسته مرز مشخصی میان حوزه‌های سیاسی و اقتصادی قائل نیست و اغلب در جایی عمل می‌کند که سیاست و اقتصاد در هم تنیده‌اند.

استفاده هم‌زمان از اطلاعات مالی و سیاسی برای فشار بر افراد یا نهادها.

هدف‌گیری شرکت‌های بزرگ با پیوندهای دولتی یا شخصیت‌های سیاسی با منافع اقتصادی.

روایت‌سازی ترکیبی که هم مشروعیت سیاسی و هم اعتبار اقتصادی فرد یا نهاد را هدف قرار می‌دهد.

پیامد: این نوع باج‌نیوز خطرناک‌ترین شکل است زیرا هم ثبات سیاسی را تضعیف می‌کند و هم فضای اقتصادی را ملتهب می‌کند. ترکیب این دو حوزه، چرخه‌ای از فساد دوطرفه ایجاد می‌کند که خروج از آن برای جامعه بسیار دشوار خواهد بود.

طبقه‌بندی باج‌نیوزها نشان می‌دهد که این پدیده صرفا محدود به یک حوزه خاص نیست، بلکه می‌تواند سیاست، اقتصاد، فرهنگ و زندگی اجتماعی را به‌طور هم‌زمان تحت تأثیر قرار دهد. این رسانه‌ها با بهره‌گیری از تهدید و افشاگری مشروط، فضایی می‌سازند که در آن اعتماد، امنیت و شفافیت به شدت آسیب می‌بیند. آثار باج‌نیوزها فراگیر و چندلایه‌اند: از صدمه به فرد و خانواده تا تضعیف ساختارهای سیاسی، اقتصادی و حقوقی. مهم‌تر از همه، این پدیده نه یک مشکل رسانه‌ای محض، بلکه مسئله‌ای ساختاری است که نیاز به پاسخ‌های میان‌رشته‌ای دارد- از اصلاح مقررات و قوه قضائیه، تا توانمندسازی رسانه‌های مستقل، ارتقای سواد رسانه‌ای عمومی و طراحی مکانیسم‌های شفاف مالی برای رسانه‌ها. هر راهکار تک‌بعدی احتمالا ناکافی است؛ مقابله مؤثر باید هم‌زمان در سطوح قانونی، اقتصادی، آموزشی و فرهنگی دنبال شود.

کاریکاتور زبان طنز، اغراق و تصویر است؛ یعنی پیچیده‌ترین نقدها را می‌تواند در یک قاب ساده منتقل کند. در موضوعی مثل «باج‌نیوز» که بار منفی و اخلاقی بالایی دارد، کاریکاتور می‌تواند ریاکاری، تهدید، معامله پنهانی و دوگانگی چهره‌ها را به شکل بصری آشکار کند. پیام طنز و تصویر ماندگاری بیشتری از مقاله و گزارش در ذهن عموم دارد.

خیلی از مردم ممکن است اصطلاح «باج‌نیوز» را نشنیده باشند؛ اما وقتی در قالب کاریکاتور با صحنه‌هایی مثل «فروش خبر پشت پرده» یا «باج‌گرفتن خبرنگار از سیاست‌مدار» مواجه شوند، سریع‌تر مفهوم را درک می‌کنند.

نمایشگاه می‌تواند پلی باشد میان تحلیل‌های دانشگاهی و درک عمومی جامعه.

مخاطب کاریکاتور الزاما متخصص رسانه نیست؛ از شهروند عادی تا دانشجو، هنرمند یا فعال مدنی می‌تواند با آن ارتباط بگیرد. همین ویژگی باعث می‌شود نمایشگاه بتواند طیف وسیعی از مردم را نسبت به خطرات باج‌نیوزها حساس کند. در جوامعی که نقد مستقیم رسانه‌ها یا نهادهای مرتبط پرهزینه است، کاریکاتور با زبان طنز و نماد می‌تواند پیام را منتقل کند بدون اینکه الزاما مخاطب خاصی را هدف قرار دهد.

 

آخرین مطالب منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.