شکل‌گیری انسجام اجتماعی، نه سیاسی

به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،

شرق: «در جنگ ۱۲‌روزه، یک هم‌گرایی اجتماعی بین مردم شکل گرفت، اما اینکه بگوییم هم‌گرایی سیاسی هم بود، پاسخ منفی است»؛ این خلاصه صحبت‌هایی است که در نشست تخصصی «آینده‌پژوهی هم‌گرایی ملی ایرانیان در شرایط پساجنگ» بیان شد؛ نشستی که توسط گروه علمی-تخصصی آینده‌پژوهی جامعه‌شناسی، وابسته به انجمن جامعه‌شناسی ایران برگزار شد و مفهوم انسجام ملی و همبستگی ایجاد‌شده را در دوران جنگ 12‌روزه با رویکرد آینده‌پژوهی بررسی کرد. نعمت‌الله فاضلی، عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه مطالعات علوم انسانی و فرهنگی، مسعود عالمی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی و وحید شالچی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی، به ‌عنوان سخنرانان و محمد‌حسین‌زاده‌ به ‌عنوان دبیر در این نشست تخصصی حضور داشتند. میهمانان این برنامه به بررسی این پرسش پرداختند که انسجام ملی که پس از جنگ از آن حرف زده شد، تا چه اندازه منطبق بر واقعیت بود و آیا در صورت بروز تنش و تهدیدی در آینده، باز هم شاهد این هم‌گرایی خواهیم بود؟ نعمت‌الله فاضلی، عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه مطالعات علوم انسانی و فرهنگی، در ابتدای این نشست سخنرانی را بر عهده داشت. او در پاسخ به اینکه آیا در دوران جنگ و پس از آن، هم‌گرایی بین مردم رخ داد یا خیر، عنوان کرد: «یک نوع هم‌گرایی اجتماعی بین مردم رخ داد‌، اما از نظر سیاسی هیچ هم‌گرایی رخ نداد. یعنی مردم برای بقا و همچنین برای دفاع از ایران، مخالفت‌های سیاسی و ضدیت‌ها را کنار گذاشتند و از آن برای فشار به ساختار سیاسی استفاده نکردند.

به‌‌ویژه اینکه برخی از مسئولان اظهار کرده بودند‌ «مردم توبه جمعی کرده‌اند». اصلا همچین چیزی وجود نداشت، بلکه اعتراض جمعی رخ نداد، اما اینها برای حفظ بقا و زندگی و ساحت خود ایران بود». او با اشاره به سویه‌های تاریخی ایران ادامه داد: «همان‌طور که در تاریخ ما کتیبه داریوش وجود دارد که سرزمین ما را از خشک‌سالی، دروغ و دشمن دور بدار، بااین‌حال‌ در حال حاضر ما شاهد آن هستیم که متأسفانه تمام این آفت‌ها بر سرزمین ایران سایه افکنده است. از سوی دیگر، یک نوع خرد جمعی وجود دارد که درک کرده است در غیاب دولت و چهره‌های قدرتمند، توان دفاع از کشور را ندارد». فاضلی ادامه داد: «با‌این‌حال، روایت جنگ را نباید یک روایت شکست‌خورده بدانیم، حتی اگر شکست خورده باشیم. وقتی روایت جنگ را از دوران امپراتوری روم و ایران هم می‌خوانید، می‌بینید ‌وقتی اروپاییان داستان را نقل می‌کنند، به نحوی است که روح جامعه بتواند از خودش حفاظت کند.

برای همین سرشار از واقعیت هم نیست و گاهی برای حفاظت از این روح جمعی داستان را تحریف‌هایی نیز کرده‌اند. روح ایرانی که پس از جنگ نیز دوباره زنده شد، به خاطر این است که می‌خواهد از ایران‌زمین پرستاری کند. یک نوع کنش جمعی که به شکل خودانگیخته آشکار می‌شود». او معتقد است در سناریوهای آینده‌پژوهی نیز این روح ایرانی نقش بازی می‌کند: «نه اینکه یک فانتزی باشد که ورای واقعیت حضور پیدا کند، بلکه از‌قضا به‌ عنوان یک عامل کلان در آینده حضور خواهد داشت. با وجود این، قصدم انکار سستی‌های موجود در میان مردم و ساختار سیاسی نیست». به گفته این عضو هیئت‌علمی، همه چیز به این بستگی دارد که چقدر ساختار سیاسی این را باور کرده باشد که بخواهد خودش را به جامعه ثابت کند: «یعنی اگر تا پیش از جنگ تصور سیستم این بود که مردم باید برادری خود را ثابت کنند. در این وضعیت، روح جمعی که سایر همکاران به آن اشاره کردند، زنده خواهد بود که ساختار سیاسی هم بتواند وفاداری خود را به این روح جمعی اثبات کند؛ در غیر این صورت، باز هم روح جمعی کار خواهد کرد، اما نه همسو با خواسته‌های بالادستی. برای مثال، شاید سیستم نتواند در مقابل سیاست‌های اقتصادی کار خاصی انجام دهد، اما می‌تواند مثلا سیاست‌هایش را در صداوسیما تغییر دهد‌ یا در آموزش عالی و سیاست‌های فرهنگی در شهرها».

به قبل از جنگ بر‌نمی‌گردیم

در ادامه این نشست، نوبت به مسعود عالمی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی، برای گفت‌وگو درباره موضوع رسید. او در ابتدا صحبت‌های خود را با توضیح شکل‌گیری پدیده انسجام آغاز کرد: «مفهوم انسجام حول یک هدف شکل می‌گیرد و جز با وجود یک یا چندین هدف معنادار نخواهد بود. درباره اجزای یک کشور و جامعه و لایه‌ها و طبقات آن جامعه نیز وقتی صحبت از انسجام و اتحاد می‌شود، نازل یک هدف است. اگر این هدف شناسایی شود و بدانیم که اهداف در آینده هم ارزشمند خواهند بود، پس قطعا انسجام را به همراه‌ خواهد داشت. حال، این هدف در جامعه ایرانی چیست؟ مرور سریع جنبش‌های مختلفی که در کشور ما رخ داده، خواسته جامعه را تا حدی نشان می‌دهد. نخست جنبش ‌ملی‌شدن صنعت نفت را بررسی می‌کنیم که بی‌تردید نشان از میل به استقلال داشت. جنبش تنباکو و میرزا کوچک‌خان جنگلی نیز همین بودند. از سوی دیگر، جنبش مشروطه هدفش توسعه و پیشرفت بود. برای همین استاد کسروی اسم کتابش را می‌گذارد بیداری ایرانیان. پس استقلال و پیشرفت را می‌توان فارغ از بحث حکومت‌ها، خواست جمعی جامعه ایرانی دانست». عالمی معتقد است‌ شکل انسجام در جامعه ایرانی با سایر جامع متفاوت است: «حال در مواجهه با جنگ، در هر کشور دیگری هم وقتی تجاوز خارجی رخ می‌دهد، شکلی از اتحاد ایجاد می‌شود، اما تفاوت جامعه ایران با دیگر کشورها در این است که انسجام ویژه‌تری در کشور ما شکل می‌گیرد که محصول همین میل به استقلال و پیشرفت است؛ آن‌هم در شرایطی که اسرائیل در این جنگ مشخصا روی همین دو مورد دست گذاشت‌».

او در پاسخ به این پرسش که ‌آیا ‌این میزان از انسجام شکل‌گرفته در آینده نیز همراه با مردم و جامعه خواهد بود، توضیح داد: «به نظرم تا اندازه زیادی این‌ هم‌گرایی را حفظ خواهیم کرد و دست‌کم به پیش از جنگ برنمی‌گردیم؛ چرا‌که اساسا جامعه درک کرده که ساختار سیاسی می‌خواهد این دو خواسته مهم را حفظ کند. از سوی دیگر، با توجه به اینکه بدیلی هم برای شرایط فعلی وجود نداشته باشد، در نتیجه همین وضعیت ادامه خواهد یافت. به نظر می‌رسد بیداری‌ای در میان جامعه ایرانی رخ داده که زمین بازی را تغییر داده است و به همین دلیل هم برخی از چهره‌های اپوزیسیون با ناراحتی ادعا کرده‌اند ‌پروژه براندازی 20 سال به تعویق افتاد».

ترک تهران‌ نشانه عقلانیت بود، نه فقدان همبستگی

وحید شالچی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی، در ادامه این نشست‌ از اثبات همبستگی ملی در جنگ گفت: «نتایج پژوهش‌های انجام‌‌شده حین جنگ و پس از آن ‌نشان می‌دهد که انسجام ملی به‌طور جدی در کشور خود را بروز داد. آگاهی ‌تاریخی از یک سو و تحمل ‌و تاب‌آوری بالا از سوی جامعه‌ای که به‌شدت تحت فشار و تنش بوده است، این را ثابت کرد». به اعتقاد او، ترک تهران نشان از فقدان همبستگی نبود: «اینکه مردم از منطقه جنگی مهاجرت کنند، نشان عقلانیت است و همبستگی اجتماعی را رد نمی‌کند. اما آیا این همبستگی اجتماعی پایدار خواهد ماند؟ پاسخ این پرسش به متغیرهای دیگری وابسته است.

پارامتر اقتصادی به‌شدت در این مسئله نقش خواهد داشت که به نظر می‌رسد ما در آینده نزدیک وضعیت خوبی در شاخص‌های اجتماعی نخواهیم داشت. همچنین میزان حمایت اجتماعی از اقشار آسیب‌دیده نیز روی این انسجام در آینده اثر خواهد داشت. افرادی که درآمد ثابت ندارند یا طبقات پایینی که از تورم آسیب بیشتری می‌بینند، در ماه‌های آینده زندگی دشوارتری خواهند داشت. ساحت سیاست نیز در این میدان حضور دارد. نیروهای سیاسی پس از جنگ با دوگانه مذاکره-مقاومت هم بازیگران مهم صحنه هستند که به نظرم این متغیر در شرایط بحرانی همراه خواهند شد». او ادامه داد: «از سوی دیگر، باید توجه داشته باشیم که ایران به شکل تاریخی در مقابل هجوم‌های مختلف خارجی توانسته سر پا باقی بماند. این‌ یک تحلیل جانبدارانه نیست و بخشی از هویت این سرزمین به شمار می‌رود. در نتیجه، همین هویت پیچیده و چندلایه است که در موقعیت‌های بحرانی ظاهر شده و نمایش درخشانی از همبستگی و اتحاد را نشان می‌دهد».