پناهگاه‌های مدفون؛ چالش‌ها و ظرفیت‌های ایستگاه‌های مترو در بحران‌های جنگی
شبکه مترو جان‌پناه است
در حالی‌که تجربه جنگ‌های معاصر، از بلیتز لندن تا تهاجم نظامی روسیه به اوکراین، بر اهمیت سازه‌های زیرزمینی همچون مترو به عنوان پناهگاه‌های اضطراری مهر تأیید زده است، تحلیل‌های تخصصی نشان می‌دهند که ایستگاه‌های متروی تهران عمدتا فاقد زیرساخت‌های کامل مبتنی بر اصول پدافند غیرعامل هستند.
به گزارش گروه رسانه‌ای شرق،
شرق: در حالی‌که تجربه جنگ‌های معاصر، از بلیتز لندن تا تهاجم نظامی روسیه به اوکراین، بر اهمیت سازه‌های زیرزمینی همچون مترو به عنوان پناهگاه‌های اضطراری مهر تأیید زده است، تحلیل‌های تخصصی نشان می‌دهند که ایستگاه‌های متروی تهران عمدتا فاقد زیرساخت‌های کامل مبتنی بر اصول پدافند غیرعامل هستند.
حمله روسیه به اوکراین، بزرگ‌ترین درگیری نظامی اروپا پس از جنگ جهانی دوم به شمار می‌رود. در این جنگ، شهروندان اوکراینی به دلیل نبود پناهگاه‌های جنگی، ناچار شدند به ایستگاه‌های مترو پناه ببرند. تصاویر منتشرشده از حضور مردم در مترو نشان می‌داد که سازه‌های شهری می‌توانند دارای کارکردهای دوگانه باشند: کارکرد نخست، همان کارکرد تعریف‌شده روزمره و کارکرد دوم، کارکرد اضطراری در زمان بحران. این نخستین بار نبود که از ایستگاه‌های مترو به عنوان پناهگاه استفاده می‌شد. در سال ۱۹۴۰ و در میانه جنگ جهانی دوم، لندن با حملات سنگین هوایی از سوی آلمان نازی (بلیتز) مواجه شد. هزاران نفر از مردم برای در امان ماندن از این حملات، به ایستگاه‌های مترو پناه بردند. متروی لندن که از سال ۱۸۶۳ فعالیت خود را آغاز کرده بود، یکی از پیشرفته‌ترین شبکه‌های زیرزمینی آن زمان محسوب می‌شد. این تونل‌ها به‌دلیل عمق و ساختار مقاوم، پناهگاه‌های مؤثری برای مردم شدند.
در ابتدا، دولت بریتانیا مخالف استفاده از مترو به عنوان پناهگاه بود اما فشار افکار عمومی و شدت حملات، در نهایت این فضاها را به پناهگاه‌هایی رسمی تبدیل کرد. سکوها و حتی واگن‌ها به محل استراحت تبدیل شدند. با وجود ازدحام جمعیت، کمبود امکانات بهداشتی، تهویه نامناسب و خطر شیوع بیماری، مردم با همکاری یکدیگر شرایط را
قابل تحمل کردند.
کم‌کم، ایستگاه‌ها به امکاناتی مانند توزیع غذا، توالت‌های موقت، شیر آب و حتی درمانگاه مجهز شدند. برنامه‌های فرهنگی مانند موسیقی، تئاتر، داستان‌گویی و انتشار روزنامه‌های محلی نیز به حفظ روحیه عمومی کمک کرد.
زندگی در مترو باعث شکل‌گیری روابط اجتماعی تازه و حس همبستگی شد. مردم از طبقات مختلف کنار هم قرار گرفتند و تجربیات مشترک، موجب تقویت حس اتحاد و مقاومت شد. این تجربه به بخشی از حافظه جمعی بریتانیا تبدیل شد و بعدها در آثار فرهنگی بازتاب یافت.
اما آیا مترو، پناهگاهی امن برای تهران نیز هست؟ یکی از کارشناسان این حوزه می‌گوید: در ساخت ایستگاه‌های مترو به موضوع پدافند غیرعامل توجه کافی نشده، زیرا این مسئله هزینه‌های ساخت را به‌شدت افزایش می‌داد. تنها ایستگاه متروی قیطریه، در زمان مدیریت آقای محسن هاشمی، برای مواقع بحرانی همچون بمباران طراحی شد و از این نظر، با سایر ایستگاه‌ها متمایز است. با این حال، پس از تغییر مدیریت، این ایستگاه نیز نیمه‌کاره رها شد و بدون تکمیل الزامات پدافند غیرعامل به بهره‌برداری رسید.
او درباره امکان استفاده از ایستگاه‌های متروی تهران به عنوان پناهگاه در زمان بمباران‌های احتمالی تأکید می‌کند: یکی از چالش‌های اساسی، نبود سرویس بهداشتی عمومی در این ایستگاه‌هاست. متأسفانه، فقط سرویس‌های محدود برای کارکنان ایجاد شده‌اند که این مسئله به‌تنهایی مانع بزرگی برای ایفای نقش پناهگاه برای عموم مردم است.
این کارشناس ادامه می‌دهد: گرچه ایستگاه‌ها برای دوران بمباران طراحی نشده‌اند، اما به دلیل عمق زیاد، شاید بتوان از آنها به عنوان محل پناه‌گیری استفاده کرد، هرچند بمب‌ها و موشک‌های امروزی قدرت تخریبی بسیار بالایی دارند و این ایستگاه‌ها توان مقاومت کافی در برابر آنها را نخواهند داشت. طراحی ایستگاه‌ها برای چنین بحران‌هایی، هزینه ساخت را بسیار بالا می‌برد. در همین زمینه، محسن کاملی، حسن حسینی‌امینی، اسدالله سلمی و سیدباقر حسینی در مقاله‌ای با عنوان الزام پدافند غیرعامل در طراحی ایستگاه‌های مترو بر لزوم آمادگی این ایستگاه‌ها برای شرایط جنگی تأکید کرده‌اند. به باور آنها، ایستگاه‌های مترو به عنوان سازه‌های زیرزمینی، به دلیل ماندگاری بالا، بهره‌برداری مستمر و حجم زیاد استفاده‌کننده، باید متناسب با پیشرفت سلاح‌های دشمن طراحی شوند. براساس نتایج این تحقیق، الزامات معماری ایستگاه‌های مترو از منظر پدافند غیرعامل به چهار دسته تقسیم می‌شوند: طراحی، دسترسی، مکان‌یابی مدیریتی و دسته‌بندی عملکردی.
در این مقاله پیشنهاد شده است که برای استفاده چندمنظوره از مترو، اقداماتی مانند نصب درهای خم‌شونده برای جلوگیری از انتقال موج انفجار، ایجاد خروجی‌های اضطراری، پیش‌بینی فضاهایی برای انبار آب، آذوقه و سوخت، حذف گوشه‌های تیز و استفاده از سطوح سفید یا براق در کف و دیوارها لحاظ شود.
همچنین بر لزوم طراحی ارتباط مترو با ساختمان‌های خاص و فضاهای پیرامونی، پیش‌بینی مسیرهای جایگزین در صورت انسداد بخشی از خط و ایجاد خروجی‌هایی بالاتر از سطح تجمع پناه‌جویان تأکید شده است. در حال حاضر مسئولان شهری در این باره گفت‌وگویی نمی‌کنند اما جست‌وجو در میان گفت‌وگوهای قدیمی درباره اینکه آیا ایستگاه‌های مترو می‌تواند پناهگاه مناسبی در زمان‌های بحرانی مانند جنگ باشد، نشان می‌دهد که مدیریت شهری تلاش‌هایی برای استفاده دوگانه از ایستگاه‌ها انجام داده است.
در فروردین سال 1401 کامران رحیم‌اف، معاون وقت فنی و مهندسی شرکت متروی تهران، دراین‌باره به خبرگزاری ایسنا توضیح می‌دهد که نوع تهدید، نوع دفاع را مشخص می‌کند. طرح‌های ساخت پناهگاه‌های شهری از دهه ۱۹۲۰ در جهان آغاز شد. در دوران جنگ تحمیلی، نیاز به چنین فضاهایی به‌شدت احساس شد و از آن زمان استفاده از سازه‌های زیرزمینی مانند مترو مورد توجه قرار گرفت.
او تعریف پدافند غیرعامل را چنین شرح می‌دهد: پدافند غیرعامل مجموعه اقدامات غیرمسلحانه‌ای است که با هدف افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب‌پذیری، تداوم فعالیت‌های ضروری، ارتقای پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در برابر تهدیدات دشمن انجام می‌شود. ساخت متروی تهران از سال ۱۳۶۴ آغاز شد. پس از جنگ، در اسناد بالادستی مانند طرح جامع تهران (۱۳۸۶) و برنامه‌های پنج‌ساله شهرداری، بر لزوم تدوین الزامات پدافند غیرعامل برای مترو تأکید شده است.
او به اقدامات انجام‌شده نیز اشاره می‌کند: یک حوزه از اقدامات شامل تدوین قوانین و الزامات پدافند غیرعامل در طراحی خطوط جدید و ارتقای خطوط موجود است. این موارد در طرح جامع مدیریت بحران و پدافند غیرعامل راه‌آهن شهری تهران گنجانده شده‌اند. همچنین اجرای نمونه پایلوت یک ایستگاه پناهگاهی NBC (هسته‌ای، بیولوژیکی، شیمیایی) در تهران در حال انجام است. این ایستگاه می‌تواند ۱۲ هزار نفر را به صورت کوتاه‌مدت و پنج هزار نفر را به صورت بلندمدت اسکان دهد. این پناهگاه دارای فیلترهای تصفیه هوا، ژنراتور برق، مخازن آب، سرویس بهداشتی، ذخیره غذایی و تجهیزات پزشکی است.
رحیم‌اف تأکید می‌کند که نه‌فقط ایستگاه، بلکه تونل‌ها نیز باید برای شرایط بحرانی تجهیز شوند. او همچنین اشاره می‌کند که استفاده چندمنظوره از مترو، باعث صرفه‌جویی در هزینه ساخت پناهگاه‌های اختصاصی خواهد شد.
در پاسخ به اینکه آیا پروتکل استفاده از ایستگاه‌ها به عنوان پناهگاه تدوین شده است، می‌گوید: تمامی این موارد در طرح جامع دیده شده. در شرایط بحران، ایستگاه‌ها به صورت موقت تغییر کاربری داده و با امکانات مستقل مانند برق، آب، غذا و تجهیزات اولیه، پذیرای مردم خواهند بود».
درباره هزینه‌ها نیز می‌گوید: اجرای اصول پدافند غیرعامل به طور میانگین ۱۵ تا ۲۰ درصد به هزینه ساخت اضافه می‌کند که بسته به نوع کاربری متغیر است.
رحیم‌اف اشاره می‌کند که مطالعات پدافند غیرعامل برای خطوط جدید نیز انجام شده و به تصویب سازمان پدافند غیرعامل کشور رسیده است.
تجربه جهانی و تحلیل‌های تخصصی داخلی بار دیگر تأکید می‌کنند که زیرساخت‌های شهری نظیر ایستگاه‌های مترو باید فراتر از کارکردهای روزمره، به عنوان سازه‌های چندمنظوره و مقاوم در برابر تهدیدات نظامی و غیرنظامی طراحی و تجهیز شوند. در حالی که هزینه‌های مربوط به پیاده‌سازی کامل پدافند غیرعامل در این سازه‌ها قابل توجه است، اما مزایای آن در حفاظت از جان شهروندان و تضمین تداوم عملکرد حیاتی شهری در شرایط بحران، غیرقابل چشم‌پوشی است. بهره‌گیری از تجربیات بین‌المللی و به‌کارگیری فناوری‌های نوین در طراحی ایستگاه‌های مترو، می‌تواند تهران را برای مواجهه با تهدیدات آینده آماده و این امکان را فراهم کند که مترو نه‌تنها مسیر عبور، بلکه پناهگاهی ایمن و قابل اطمینان
برای میلیون‌ها نفر باشد.
آخرین اخبار روزنامه را از طریق این لینک پیگیری کنید.
