رویارویی با خرافات

جواد لگزیان

بشقاب‌پرنده، فضانوردان باستانی، طالع‌‌بینی، پیشگویی، انرژی‌درمانی، فرادرمانی و جهان هولوگرافی آیا به‌راستی این موضوعات حقیقت دارند؟ اکنون با یک نگاه به جامعه و فضای مجازی، با انبوهی از افرادی برخورد می‌کنیم که هر‌کدام مدعی راه‌حلی جادویی برای مشکلات یا کشفی عجیب درباره جهان هستند. اما معیار چیست؟ آیا از دیدگاه‌ها، روش‌های درمانی یا فرمول‌های آنها استفاده کنیم ‌یا نه؟

آیا این اندیشه‌ها ‌یا شیوه استدلال آنها منطقی است ‌یا غیرمنطقی؟ دکتر محمدرضا توکلی‌صابری در کتاب «جهان فراطبیعی (علم، شبه‌علم‌ و ضدعلم در دوران پست‌مدرن)» می‌کوشد شیوه‌های ارزشیابی مطالب واقعی از غیرواقعی، علمی از شبه‌علمی و ضدعلمی و مسائل فراعادی و ماوراءطبیعی از مسائل عادی و جهان طبیعی را بیان کند و اصولی را شرح دهد که می‌تواند در اندیشیدن و شناختن هر اندیشه و پدیده فراعادی و شبه‌علمی که جامه وزین علم را بر تن کرده است، ما را یاری دهد. کتاب در ۱۵ فصل، همراه با پیوستی خواندنی از پاسخ به سؤالات جدید‌ سامان یافته است: عصر جدید و رونق شبه‌علم و ضدعلم؛ قوانین طبیعت؛ پاراپسیکولوژی چیست؟؛

آسترولوژی یا احکام نجوم؛ هومیوپاتی؛ بشقاب‌پرنده و شیءِ پرنده ناشناس؛ فون دانیکن و فضانوردان باستانی؛ ولیکوفسکی و تصادم جهان‌ها؛ نوستراداموس و پیشگویی آینده؛ رهنمودهایی برای درست اندیشیدن؛ طب سوزنی؛ انرژی‌درمانی؛ شبه‌علم و ضدعلم در دوران پست‌مدرن؛ سایمنتولوژی، عرفان کیهانی (عرفان حلقه)‌ و فرادرمانی؛ جهان هولوگرافی، جهان هپروتی‌ و جهان هالوسالاری و طامات و خرافات. دکتر محمدرضا توکلی‌صابری در ابتدا به تبلیغات پرهیاهوی مدعیان اشاره می‌کند که طی آن معمولا طرفداران شبه‌علم و ضد علم، مطالبی ثابت‌نشده را اعلام می‌کنند: وقتی فون دانیکن ادعا می‌کند که اهرام مصر را موجودات آسمانی ساختند، وی نه‌تنها تمام تمدن‌های گذشته را نفی می‌کند، بلکه شیوه‌های کسب اطلاع از این تمدن‌ها را که باستان‌‌شناسان به کار می‌‌گیرند نیز نفی می‌کند. تئوری او در هیچ جای دانش ما جای نمی‌‌گیرد. فون دانیکن هیچ نوع سند و مدرک واقعی مانند ابزارها، هنرها، سلاح‌‌ها و تکنولوژی این موجودات آسمانی را به ما نشان نمی‌دهد... معتقدان به بشقاب‌پرنده نیز فقط به تعداد محدود و معینی رؤیت‌‌های نامشخص استناد می‌کنند که توضیح علمی برای آنها وجود ندارد و شامل خطاهای بصری‌ و مشاهدات غیرعادی جوی و هوایی افراد غیرمتخصص است.

در‌حالی‌‌که برای حدود ٩۵ درصد این رؤیت‌‌ها می‌توان توضیحات بسیار معمولی و عادی پیدا کرد... . همچنین باید گفت‌ انرژی‌درمانی هیچ بنیان علمی و پزشکی ندارد و هیچ‌‌یک از مراکز علمی و پزشکی آمریکا مانند وزارت بهداشت، سازمان نظام پزشکی‌ و مؤسسه بهداشت ملی آمریکا آن را تأیید نکرده و اصولا استفاده از آن را برای هرگونه درمان خطرناک اعلام کرده‌اند. انجمن آمریکایی برای پیشرفت علوم نیز به‌‌شدت با آن مخالفت کرده و هیچ بنیاد علمی برای آن قائل نیست. جراحت و آسیب حاصل از انرژی‌‌درمانی نیز مانند بقیه موارد دخالت غیرمجاز در علم پزشکی محسوب شده و برحسب قوانین آمریکا مجازات‌‌های عمده‌‌ای دارد. انرژی‌‌درمانی به‌هیچ‌‌وجه جزء جایگزین‌های پزشکی نیست.

کسانی که در آمریکا و اروپا و کشورهای دیگر به آن اشتغال دارند، همان‌‌هایی هستند که به کار فال‌‌بینی، طالع‌‌بینی، مدیتاسیون‌ و کارهای فراروان‌شناسی اشتغال دارند و خارج از محدوده درمانی قرار می‌‌گیرند. مانند کسانی که ادعا می‌کنند نیروهای روانی فوق‌‌العاده دارند.

از نگاه توکلی‌صابری، اگر ادعایی درمورد یک مسئله علمی‌ یا غیرعلمی، یکی از شش مورد ابطال‌پذیری، منطق، جامعیت، صداقت، تکرارپذیری و کفایت را رعایت نکرد، نباید آن را پذیرفت و باید به دور انداخت. اما اگر هر شش مورد گفته‌شده را با موفقیت گذراند، در این حال، ارزش آن را دارد که اطمینان قابل ملاحظه‌‌ای به آن پیدا کرد. او این موارد را چنین تعریف می‌کند: «ابطال‌پذیری: تصور سند و مدرکی که یک ادعا را رد و ابطال می‌کند باید ممکن باشد.

منطق: هر استدلالی که در تأیید ادعایی ارائه می‌شود باید منطقی باشد. جامعیت: مدارک و شواهدی که در تأیید و حمایت از هر ادعایی ارائه می‌شود باید جامع و فراگیر باشد، یعنی تمام مدارک موجود باید در نظر گرفته شود. صداقت: هر مدرکی که در حمایت و تأیید از یک ادعا ارائه می‌شود باید بدون خودفریبی ارزشیابی شود. تکرارپذیری: اگر مدرک و دلیل یک ادعا بر پایه نتایج تجربی است‌ و یا بتوان آن را نتیجه شانس یا هم‌زمانی دانست، لازم است که آن را دوباره آزمایش کرد. کفایت: مدارکی که در حمایت از هر ادعایی آورده می‌شود، باید برای اثبات حقیقت آن ادعا کافی باشد، با این شرط که بار ارائه مدرک بر شانه مدعی است، همچنین ادعاهای خارق‌‌العاده، مدرک خارق‌‌العاده هم می‌خواهد و مدرکی که بر پایه شهادت و گواهی اشخاص یا فرمان اولیای امور است، برای اثبات ادعاهای مربوط به امور فراعادی همیشه ناکافی است‌‌». توکلی‌صابری در ادامه علاوه بر شش موردی که در مورد اعتبار مدرک و سند علمی تأکید دارد، در مورد مدعی ‌یا ارائه‌‌دهنده یک نظریه نیز خاطرنشان می‌کند‌ باید به 10 نکته زیر توجه داشته باشیم:

١. مدارک و منابع مدعی تا چه حد قابل اطمینان است؟

٢. آیا مدعی غالبا ادعاهای مشابهی ارائه می‌کند؟

٣. آیا کسان دیگری موضوع ارائه‌‌شده از سوی مدعی را نیز تحقیق و تأیید می‌کنند؟

۴. موضوع ارائه‌‌شده از سوی مدعی در چه بخشی از معلومات کنونی ما از جهان خارج قرار می‌‌گیرد و با آنها چه رابطه‌‌ای دارد؟

۵. آیا کسی، از‌جمله مدعی، زحمت آن را به خود داده است تا آن ادعا را نفی کند یا اینکه فقط مدارک مثبت درباره آنها جمع‌‌آوری شده است؟

۶. در مواقعی که سند و مدرک مشخص و قاطعی وجود ندارد، آنچه موجود است آیا به نتیجه دلخواه مدعی منتهی می‌شود و یا غیر آن؟

٧. آیا مدعی، روش‌‌های پذیرفته‌‌شده استدلال و تحقیق را به کار می‌‌برد ‌یا اینکه آنها را به نفع روش‌‌هایی که او را به نتیجه دلخواه می‌‌رساند کنار گذاشته است؟

٨. آیا مدعی برای پدیده مشاهده‌‌شده توضیح متفاوتی را ارائه می‌کند‌ یا اینکه فقط به انکار نظریات موجود می‌پردازد؟

٩. اگر مدعی، نظریه یا تئوری جدیدی را ارائه می‌کند، آیا پدیده‌‌هایی را که توضیح می‌دهد به تعداد نظریه‌ یا تئوری قبلی است که می‌خواهد جانشین آن شود؟

١٠. آیا اعتقادات شخصی و پندارهای مدعی او را به نتیجه می‌‌رساند ‌یا برعکس آن است؟