نسل‌کُشی ناخواسته

امیر ناظمی- آزیتا تقوایی: در بخشی از گزارش 1400 دیجی‌کالا نموداری درمورد «سن کاربران دیجی‌کالا» ارائه شده است؛ در این نمودار مشاهده می‌شود که بیشترین تعداد کاربران دیجی‌کالا در بازه سنی 25 الی 34‌سالگی قرار دارند و کمترین آنها در بازه سنی 65 سال به بالا و نیز کمتر از 15 سال هستند؛ از آنجایی که میزان بازدید یکتای ماهانه از دیجی‌کالا حدود 40 میلیون بازدید است، مبنا قرار‌دادن این پلتفرم به‌عنوان خاستگاه تحلیل جمعیت‌شناختی و رفتارشناسی کاربران فضای دیجیتال معقول و معتبر به‌ نظر می‌رسد. درواقع می‌توان کاربران پلتفرم دیجی‌کالا را به‌عنوان آینه رفتار کاربران آنلاین ایران تلقی کرد. سؤال اصلی که با دیدن این تنوع رفتاری در گروه‌های سنی مختلف کاربران به ذهن می‌رسد، این است که «آیا اساسا در نسل‌های مختلف، شاهد رفتار و سبک زندگی مختلف در مواجهه با خرید هستیم؟». پاسخ به این سؤال شاید مشخص و قابل پیش‌بینی باشد اما از طرفی وقتی «نمودار سن کاربران دیجی‌کالا» در گزارش دیجی‌کالا 1400 را با نمودار «سن کاربران اینترنت شش‌ساله و بیشتر در کشور» که از طرف مرکز آمار ایران در 10‌ماهه نخست سال 1400 ارائه شده است، مقایسه کنیم، به نتایج و تحلیل‌های جالب‌تر و متفاوت‌تری خواهیم رسید. بررسی این دو نمودار نشان می‌دهد که نسل اول کاربران اقتصاد دیجیتال کشور ما در چه بازه سنی قرار دارند. در حقیقت افراد در بازه سنی 15 تا 24 سال با نسل بزرگ‌تر خود یعنی افراد در بازه سنی 25 تا 49 سال تفاوت رفتاری دارند که این امر طبیعی به نظر می‌رسد. از طرف دیگر بررسی هرم جمعیتی کشور به تفکیک گروه‌های سنی که از طرف مرکز آمار ایران در سال 1395 ارائه شده است، نشان می‌دهد که بیشترین جمعیت کشور در گروه سنی 25 تا 39 سال است؛ یعنی درست همان گروه سنی که بیشترین جمعیت کاربران اینترنت را به خود اختصاص می‌دهد‌ اما از سن 40 سال به بعد از تمرکز جمعیتی کشور کاسته شده و در همین گروه سنی نیز کاربران اینترنت کمتر می‌شوند و شکاف دیجیتال (Digital divide) شکل می‌گیرد. می‌توان اذعان کرد که در کشور ما سن ایجاد این شکاف دیجیتال 45 سال به بالا است، در‌واقع جمعیت کاربران 45 سال به بالای اقتصاد دیجیتال در کشور ما با نسل بعد از خودش دارای این شکاف دیجیتالی است.

نکته جالب دیگر اینکه افراد از 49 سال به بالا خیلی کاربر جدی اینترنت و اقتصاد دیجیتال نیستند؛ به‌این‌ترتیب که با ورود فناوری‌های دیجیتال، از یک سنی به بعد کاربران به دلیل برخوردارنبودن از دانش و مهارت لازم در مواجهه با آن فناوری، به‌ مرور زمان یک شکاف بین‌نسلی با نسل بعد از خود پیدا می‌کنند. شکاف دیجیتال اصطلاحی است که به فاصله بین کسانی که به فناوری دیجیتال و فناوری اطلاعات دسترسی مؤثری دارند، با کسانی که دسترسی بسیار محدودی به این فناوری‌ها داشته یا اصلا دسترسی ندارند، اشاره دارد. این عبارت همچنین شامل عدم تعادل در داشتن منابع و مهارت برای استفاده مؤثر و مفید از فناوری نیز می‌شود.

ون دایک (van Dijk) در سال 2014 در کتاب‌های شکاف رو به رشد (Deepening Divide) و جامعه شبکه‌ای علت شکل‌گیری شکاف دیجیتالی را چنین شرح می‌دهد:

«علت مستقیم دسترسی نابرابر به فناوری دیجیتال در جامعه، شیوه توزیع بسیاری از منابع است». منظور از منابع، صرفا منابع مادی مانند درآمد و مالکیت تجهیزات نیست؛ بلکه منابع دیگر نیز هست:

 زمان (فرصت برای استفاده از رسانه‌های جدید)

منابع ذهنی (دانش فنی کافی)

منابع اجتماعی (شبکه و ارتباطاتی که به فرد برای دسترسی به فناوری کمک کنند)

منابع فرهنگی (پاداش‌های فرهنگی و جایگاه و شأنی که هر فرهنگ، برای فردی که به فناوری دسترسی دارد، قائل می‌شود)

توضیحات ون دایک درباره انواع منابع در حدی کلی است که تقریبا هر عاملی را در بر می‌گیرد. شاید مهم‌ترین پیام این تعریف، آن باشد که شکاف دیجیتال را هرگز نمی‌توان به صورت کامل حذف کرد؛ چنان‌که توزیع نابرابر منابع را نمی‌توان از بین برد‌ اما در‌عین‌حال شکاف بین‌نسلی مفهومی حیاتی و اساسی برای سیاست‌گذاران حوزه اقتصاد دیجیتال است؛ اگرچه دولت‌ در راستای برقراری حقوق شهروندی و ارائه خدمات عادلانه به شهروندان خود، اقدام به گسترده‌تر‌کردن خدمات دولت الکترونیک می‌کند‌ ولی از دیگر‌سو عدم امکانات فنی مناسب و آموزش شایسته بستر ایجاد شکافی دیجیتال را فراهم آورده و هدف اصلی از تشکیل و گسترش دولت الکترونیک در راستای تحقق عدالت اجتماعی و برقراری حقوق شهروندی را باطل می‌کند. از‌این‌رو دولت باید به موازات گسترش دولت الکترونیک، اقدامات لازم را در راستای به‌حداقل‌رساندن شکاف دیجیتال به انجام رساند؛ چرا‌که دولتمردان با وجود این شکاف، امکان الکترونیکی‌کردن کل فعالیت‌های خود را ندارند و باید در گذاری بین ارائه خدمات الکترونیکی و ارائه خدمات به‌طور سنتی قرار گیرند و این گذار امکان نتیجه‌بخش‌بودن اقدامات در مسیر بهبود خدمات الکترونیکی را محدود می‌کند. مرور تعداد بازدیدکنندگان ماهانه یک پلتفرم خرید آنلاین مثل دیجی‌کالا که نماینده تعداد زیاد کاربرانی است که از خدمات اینترنتی و دیجیتال استفاده می‌کنند، بیانگر اهمیت اینترنت و خدمات الکترونیک در پاسخ‌گویی به نیازهای افراد جامعه است. از‌این‌رو توجه به زیرساخت‌های فناورانه و اجتماعی و اقتصادی لازم برای توزیع عدالت در به‌کارگیری این خدمات در میان گروه‌های سنی و اقشار مختلف جامعه ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. بنابراین می‌توان ادعا کرد؛ اگرچه در مقیاس جهانی مسئله غذا، بهداشت و آموزش پایه و پذیرش حقوق ابتدایی بشر باید از بالاترین اولویت‌های جوامع باشد‌ اما دست‌کم‌گرفتن شکاف دیجیتال و اجازه‌دادن به وسیع‌تر‌شدن آن به‌معنای بدتر‌شدن همه این مسائل و مشکلات نیز هست.

این تحلیل کاری است از رسانه (TickTech) که بر‌اساس گزارش ۱۴۰۰ دیجی‌کالا تهیه و تدوین شده است. گزارش‌های سالانه دیجی‌کالا به‌ صورت عمومی منتشر می‌شود.‌