نوآوری بی‌محافظ یا بستری برای تخلف؟
نتخابات سی‌وسوم هیئت‌مدیره کانون وکلای دادگستری مرکز، اگرچه با نوآوری در حوزه رأی‌گیری الکترونیکی همراه بود، اما با موجی از انتقادها، تردیدها و اعتراض‌های اعضای صنف مواجه شد. برخی آن را گامی رو به جلو برای مدرن‌سازی فرایندها دانستند، اما بسیاری دیگر با اشاره به ابهامات فنی و غیرفنی سامانه، از خطر تخلف و تقلب سخن گفتند. این مقاله تلاشی است برای تحلیل بی‌طرفانه بستر الکترونیکی رأی‌گیری اخیر، نه با هدف اثبات جرم، بلکه برای پاسخ به یک پرسش بنیادین: آیا این سامانه ایمن، شفاف و قابل اعتماد بوده است؟
فرشاد محمدی. وکیل دادگستری: انتخابات سی‌وسوم هیئت‌مدیره کانون وکلای دادگستری مرکز، اگرچه با نوآوری در حوزه رأی‌گیری الکترونیکی همراه بود، اما با موجی از انتقادها، تردیدها و اعتراض‌های اعضای صنف مواجه شد. برخی آن را گامی رو به جلو برای مدرن‌سازی فرایندها دانستند، اما بسیاری دیگر با اشاره به ابهامات فنی و غیرفنی سامانه، از خطر تخلف و تقلب سخن گفتند. این مقاله تلاشی است برای تحلیل بی‌طرفانه بستر الکترونیکی رأی‌گیری اخیر، نه با هدف اثبات جرم، بلکه برای پاسخ به یک پرسش بنیادین: آیا این سامانه ایمن، شفاف و قابل اعتماد بوده است؟
۱. رأی‌گیری دیجیتال؛ فرصت یا آسیب؟: استفاده از بستر آنلاین در انتخابات صنفی، در نگاه نخست می‌تواند حرکتی هوشمندانه برای تسهیل مشارکت و کاهش هزینه‌ها باشد، اما در غیاب استانداردهای امنیتی و نظارتی لازم، همین ابزار می‌تواند به بستری برای بروز خطا، تخلف یا حتی سوءاستفاده تبدیل شود. آنچه در انتخابات اخیر رخ داد، نشان داد فاصله میان «نوآوری دیجیتال» و «اعتماد عمومی» بسیار باریک و شکننده است.
۲. احراز هویت ساده؛ دروازه‌ای باز برای رأی‌سازی: در این سامانه، ورود به فرایند رأی‌گیری با استفاده از کدملی و پیامک تأیید انجام می‌شد؛ روشی که از نظر امنیت دیجیتال، جزء ضعیف‌ترین حالت‌های احراز هویت محسوب می‌شود. این ساختار، بدون استفاده از امضای دیجیتال، کارت هوشمند یا تأیید تصویری، نمی‌تواند از ورود کاربران غیرمجاز یا ثبت رأی به‌جای افراد دیگر جلوگیری کند. در شرایطی که بسیاری از شماره تلفن‌های ثبت‌شده قدیمی یا اشتباه هستند، احتمال رأی‌دهی بدون اطلاع خود فرد چندان دور از ذهن نیست.
۳. طراحی بسته، بدون نظارت بیرونی: یکی از نقدهای اساسی به سامانه، فقدان شفافیت در ساختار فنی آن بود. نه کدهای نرم‌افزار در اختیار متخصصان مستقل قرار گرفت و نه ناظری بی‌طرف از بدنه فناوری یا کارشناسان رسمی دادگستری بر درستی عملکرد آن نظارت داشت. این بسته‌بودن سیستم، امکان راستی‌آزمایی و تحلیل بیرونی را از بین برده و بدبینی را تقویت کرده است. در یک انتخابات سالم، سامانه باید پاسخ‌گو باشد؛ نه‌فقط به تیم برگزارکننده، بلکه به جامعه رأی‌دهندگان.
۴. بی‌اطلاعی رأی‌دهنده از سرنوشت رأی خود: در بسیاری از سامانه‌های مدرن رأی‌گیری دیجیتال، پس از ثبت رأی، کاربر یک رسید دریافت می‌کند؛ سندی رمزنگاری‌شده و ناشناس که به او اجازه می‌دهد بررسی کند رأی او تغییر نکرده است. اما در انتخابات کانون، رأی‌دهنده پس از کلیک نهایی، هیچ ابزار یا مکانیسمی برای بررسی صحت ثبت رأی خود نداشت. این نداشتن دسترسی به مسیر رأی، شکاف بزرگی است در اعتماد به سلامت سیستم.
۵. آمارها و گزارش‌هایی که منتشر نشدند: یکی دیگر از نقاط ضعف، منتشر‌نکردن گزارش‌های تحلیلی، آماری و شفاف درباره توزیع آرا در طول زمان، نحوه ورود کاربران یا لاگ ثبت‌شده از رأی‌گیری بود. در غیاب داده‌های خام و تحلیل‌پذیر، امکان راستی‌آزمایی مستقل یا مقایسه آماری برای ناظران بیرونی وجود ندارد. همان چیزی که در روز انتخابات بسیاری از اعضای صنف با فریاد «تقلب» مطالبه می‌کردند، صرفا خواهان همین شفافیت اولیه بودند.
۶. سوگیری الگوریتمی؛ خطری پنهان در دل سامانه‌های دیجیتال: یکی از نگرانی‌های کمتر‌مطرح‌شده اما بسیار مهم در سامانه‌های رأی‌گیری الکترونیکی، سوگیری الگوریتمی است. این مفهوم به وضعیتی اشاره دارد که در آن الگوریتم‌های مورد استفاده در سامانه، به طور ناخواسته یا به دلیل طراحی ناقص، به برخی گروه‌ها یا افراد امتیاز یا ضرری ناعادلانه وارد می‌کنند.
در انتخابات اخیر کانون وکلای مرکز، چند نشانه وجود دارد که احتمال وقوع چنین سوگیری‌هایی را تقویت می‌کند: ترتیب نمایش نامزدها در سامانه: اگر فهرست نامزدها در سامانه به‌صورت ثابت و بدون ترتیب تصادفی نمایش داده شده باشد، احتمال انتخاب نامزدهای بالای فهرست افزایش می‌یابد. این پدیده که در علوم داده به عنوان Position Bias شناخته می‌شود، می‌تواند به طور ناخودآگاه بر تصمیم رأی‌دهندگان تأثیر بگذارد. ارائه‌ندادن رسید دیجیتال به رأی‌دهندگان: در سامانه‌های پیشرفته، پس از رأی‌دادن یک رسید دیجیتال به رأی‌دهنده ارائه می‌شود که امکان بررسی صحت ثبت رأی را فراهم می‌کند. در غیاب این ویژگی، رأی‌دهنده نمی‌تواند از صحت ثبت رأی خود اطمینان حاصل کند که این امر می‌تواند زمینه‌ساز سوگیری یا خطا در شمارش آرا شود.
ما باید از ابزار دیجیتال استقبال کنیم، اما نه به قیمت حذف شفافیت و اعتماد. یک انتخابات الکترونیکی، اگر دقیق، بی‌طرف، امن و پاسخ‌گو نباشد، صرفا یک شکل جدید از قدیمی‌ترین بحران‌هاست: بی‌اعتمادی. امروز حتی اگر نیت متقلبانه‌ای در میان نبوده باشد، ساختار فعلی سامانه آن‌قدر جای ابهام دارد که باید بازنگری و بازطراحی شود. پیشنهاد مشخص این است که سامانه از نو طراحی شود، با نظارت رسمی فنی و مستقل، احراز هویت قوی و نه صرفا پیامک، مبنای ورود باشد، رسید رأی امن و بدون افشای رأی به رأی‌دهنده ارائه شود و مهم‌تر از همه ساختار انتخاباتی با زبان اعتماد و گفت‌وگوی شفاف با اعضای صنف اداره شود.
آخرین اخبار روزنامه را از طریق این لینک پیگیری کنید.
