نظام انتخاباتی تناسبی؛ آشتی حکمرانی با احزاب سیاسی

سیمین حاجی‌پور ساردویی  -  جامعه‌شناس

مدتی پیش در خبرها آمده بود‌ در انتخابات شوراهای شهر و روستا که اردیبهشت ‌1405 برگزار می‌شود، در حوزه انتخابیه تهران، ری و تجریش انتخابات به صورت نظام انتخاباتی تناسبی اجرا خواهد شد. نظام‌های انتخاباتی، مجموعه قوانینی هستند که بر‌اساس آنها، آرای مردم در یک انتخابات به کرسی‌های کسب‌شده به وسیله کاندیداها و احزاب سیاسی اختصاص می‌یابد. نظام‌های انتخاباتی در درجه اول به سه دسته بزرگ تقسیم می‌شوند؛ اکثریتی، تناسبی و ترکیبی. هر کشور برای رسیدن به این هدف، روش متفاوتی خواهد داشت. بیش از ۱۳۰ کشور در سراسر جهان وجود دارند که از سیستم انتخاباتی تناسبی یا ترکیبی استفاده می‌کنند. کمتر از ۵۵ کشور نیز از سیستم اکثریتی استفاده می‌کنند.

در نظام انتخاباتی اکثریتی، هر کاندیدایی که بیشترین رأی را بیاورد، برنده انتخابات معرفی می‌شود. ویژگی نظام اکثریتی این است که در اکثریت موارد برای هر ناحیه یک نماینده انتخاب می‌شود. نظام انتخاباتی تناسبی به نظام انتخاباتی گفته می‌شود که در آن آرای رأی‌دهندگان به کرسی‌های مجلس، به صورتی ترجمه می‌شود که در آن نمایندگی پارلمان به‌طور عمده نسبت به سهم احزاب از آرای کلی تضمین و تعیین می‌شود. رأی‌دهندگان میان فهرست‌های کاندیداها که از سوی احزاب سیاسی انتشار یافته، انتخاب می‌کنند که به کدام حزب رأی دهند و تبلیغات انتخاباتی نیز با مرکزیت احزاب سیاسی انجام می‌گیرد. مناطق معمولا دارای چند عضو هستند؛ به این معنا که برای هر حوزه انتخابیه بیش از یک کاندیدا انتخاب می‌شود. یک عامل مهم دیگر، نوع فهرست احزاب است. در فهرست بسته، احزاب ترتیب قرارگیری کاندیداها را مشخص می‌کنند، ولی در فهرست باز رأی‌دهندگان می‌توانند از میان کاندیداهای احزاب با رأی خود انتخاب کنند. نظام انتخاباتی ترکیبی به‌طور مستقیم نمایندگان منتخبی را شامل می‌شود که در نواحی و مناطق به صورت انفرادی به همراه نسبتی از نمایندگان با استفاده از فهرست احزاب در سطح منطقه‌ای یا ملی انتخاب می‌شوند.

سیستم انتخاباتی تناسبی محبوب‌ترین شکل دموکراسی در کشورهای جهان امروز است. نمایندگی تناسبی یک سیستم انتخاباتی واحد نیست، بلکه ایده ساده‌ای است که قدرت هر جناح در انتخابات باید با محبوبیت آن در کشور مطابقت داشته باشد. برای بسیاری از مردم، زندگی در یک دموکراسی به همین معناست. نظام انتخاباتی تناسبی از نتایج غیرعادی نظام انتخاباتی اکثریتی پیشگیری می‌کند و نتایج این نوع انتخابات، باورها، سلایق، دیدگاه‌ها و علایق مردم یک جامعه را آینه‌وار نمایندگی می‌کند. برای بسیاری از دموکراسی‌های جدید، به‌ویژه آنهایی که با شکاف‌های اجتماعی مواجه هستند، شمول همه گروه‌های مهم در مجلس قانون‌گذاری می‌تواند شرط تقریبا ضروری برای تثبیت دموکراسی باشد. عدم اطمینان از اینکه هم اقلیت‌‌ و هم اکثریت در توسعه سیستم‌های سیاسی سهمی دارند، می‌تواند عواقب ناگواری مانند تلاش برای کسب قدرت از طریق ابزارهای غیرقانونی داشته باشد.

در انتخابات تناسبی، کرسی‌های کسب‌شده برای احزاب بزرگ‌تر کاهش می‌یابد و احزاب کوچک نیز فرصت می‌یابند صدای خود را در نتیجه انتخابات بشنوند. انتخابات تناسبی تعداد افراد رأی‌دهنده را ‌پای صندوق رأی افزایش می‌دهد؛ زیرا رأی‌دهندگان به این نتیجه می‌رسند که رأی آنها، هر چقدر هم کوچک، بر نتیجه انتخابات تأثیر خواهد گذاشت. پیوند مستقیم میان نظام‌های انتخاباتی، به‌خصوص نظام انتخاباتی تناسبی و احزاب سیاسی، به اثبات رسیده است. نظام‌های انتخاباتی کاربردهای مهمی دارند؛ زیرا آنها به صورت استراتژیک بر رویکرد و نگرش احتمالی احزاب سیاسی تأثیرگذار هستند. در نظام‌های انتخاباتی تناسبی و اکثریتی احزاب سیاسی به صورت کاملا متفاوت به نامزدی کاندیداها نگاه می‌کنند. 

در نظام انتخاباتی اکثریتی که در آن هر حزب یک کاندیدا دارد، رهبران احزاب در پی آن هستند کاندیدایی را معرفی کنند که بتواند اکثریت آرا را در منطقه کسب کند. چنین انتخاباتی بیشتر «کاندیدامحور» است. در نظام‌های تناسبی، حزب تغییرات را محاسبه می‌کند. اول اینکه‌ تبلیغات انتخاباتی بیشتر بر رهبران و احزاب ملی تأکید دارند و کاندیداها مرکز توجه قرار نمی‌گیرند. دوم اینکه‌ از آنجا که هر حزب چند کاندیدا را در کنار هم قرار می‌دهد، در نتیجه، احزاب تلاش می‌کنند با انتخاب کاندیداهای متفاوت و مختلف، بلوک‌های مختلف رأی‌دهندگان را جذب کنند. نظام انتخاباتی اکثریتی با جریان دوگانه حزبی همخوانی دارد. در حالی که نظام انتخاباتی تناسبی با نظام چندحزبی تناسب دارد و موجب توسعه سیستم‌های چندحزبی می‌شود. نظام انتخاباتی تناسبی به شمول احزاب کوچک نیز کمک می‌کند.

همه اینها را گفتم که بگویم تصمیم درستی گرفته شده است. اما در کشور ما، احزاب در نگاه حاکمیت و ملت زیاد مقبول نیستند؛ هر‌چند ‌طبق اصل‌ بیست‌و‌ششم قانون اساسی، «احزاب‌، جمعیت‌‌ها، انجمن‌‌های‌ سیاسی‌ و صنفی‌ و انجمن‌های اسلامی‌ یا اقلیت‌های‌ دینی‌ شناخته‌‌شده‌ آزادند، مشروط به‌ اینکه‌ اصول‌ استقلال‌، آزادی‌، وحدت‌ ملی‌، موازین‌ اسلامی‌ و اساس‌ جمهوری اسلامی‌ را نقض نکنند و هیچ‌کس‌ را نمی‌توان‌ از شرکت‌ در آنها منع کرد یا به‌ شرکت‌ در یکی‌ از آنها مجبور ساخت». اما احزاب سیاسی مورد اعتماد حاکمیت و ملت نبودند. اکنون که نظام انتخاباتی تناسبی را امتحان می‌کنیم، به نظر می‌رسد نگاه حاکمیت به احزاب سیاسی یا تغییر کرده یا باید تغییر کند؛ به‌گونه‌ای که در پی تقویت احزاب سیاسی باشد. تغییر نگاه حاکمیت به احزاب سیاسی موجب تغییر رویکرد مردم به احزاب سیاسی نیز می‌شود.

واقعیت این است که احزاب سیاسی ساختارها و نهادهای رسمی در یک نظام سیاسی هستند و یک زیرسیستم در نظام سیاسی محسوب می‌شوند. اما در کشور ما، هیچ زمانی، احزاب سیاسی به‌ عنوان یک زیرسیستم پذیرفته نشد. این بود که از دهه 80 این زمزمه شکل گرفت که حزب سیاسی واقعی در کشور وجود ندارد. اکنون تقریبا 24 سال از آن زمزمه گذشته و با وجود تلاش احزاب سیاسی برای نقش‌آفرینی واقعی و تشکیل دو جریان سیاسی در نظام انتخاباتی اکثریتی و رأی‌آوری یکی از دو جریان سیاسی در انتخابات‌های برگزار‌شده، باز هم این زمزمه به فریاد تبدیل شده و آن فریاد همچنان اذهان مردم در قاعده هرم را نشانه می‌رود که «هیچ حزب سیاسی واقعی در کشور وجود ندارد»، «احزاب سیاسی فقط در انتخابات‌ها فعال می‌شوند و پس از انتخابات جریان پیروز به سهم‌خواهی می‌پردازد و جریان شکست‌خورده یا سر به لاک می‌برد تا انتخابات بعد یا به جریان اپوزیسیون داخلی تبدیل می‌شود». اکنون نظام انتخاباتی تناسبی مطرح و پذیرفته شده است؛ نظامی که با زیرسیستم نظام حزبی و احزاب سیاسی تنگاتنگ گره خورده است. هر‌چند ما این پذیرش و آشتی‌کنان نظام سیاسی با احزاب سیاسی را به فال نیک می‌گیریم، اما لازم است نظام سیاسی راهکارهایی را برای آشتی‌کنان ملت با احزاب سیاسی نیز تدبیر کند؛ راهکارهایی که اعتماد مردم به احزاب سیاسی را بهبود بخشد، شکاف بین مردم و احزاب سیاسی را کاهش دهد؛ به‌گونه‌ای که عضویت در احزاب سیاسی در افکار و اذهان مردم و حتی دانشگاهیان جرم محسوب نشود. در غیر این صورت، هر نوع سیاست‌گذاری بدون توجه خاص به این شکل و وضعیت نامطلوب احزاب سیاسی نتیجه مثبتی به بار نخواهد آورد.

آخرین مقالات منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.