گرسنگی و سوءتغذیه سه میلیارد از جمعیت جهان؛ نتیجه نبود غذای کافی یا نظام ناعادلانه؟
گزارشی تحلیلی از روز جهانی غذا
روز جهانی غذا امسال در مقر سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در شهر رم و با شعار «دسترسی به غذا حق مسلم نوع بشر است و نه یک امتیاز» برگزار شد. در شرایطی که جهان درگیر جنگ‌ها، منازعات منطقه‌ای، اثرات تغییرات اقلیمی و بحران‌های زنجیره‌ای اقتصادی است، موضوع امنیت غذایی بار دیگر در صدر دغدغه‌های جهانی قرار گرفت. پاپ لئوی چهاردهم در افتتاحیه این مراسم تأکید کرد که مبارزه با گرسنگی فقط یک وظیفه سیاسی یا اقتصادی نیست، بلکه یک مسئولیت عمیق انسانی و اخلاقی است.
روز جهانی غذا امسال در مقر سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در شهر رم و با شعار «دسترسی به غذا حق مسلم نوع بشر است و نه یک امتیاز» برگزار شد. در شرایطی که جهان درگیر جنگ‌ها، منازعات منطقه‌ای، اثرات تغییرات اقلیمی و بحران‌های زنجیره‌ای اقتصادی است، موضوع امنیت غذایی بار دیگر در صدر دغدغه‌های جهانی قرار گرفت. پاپ لئوی چهاردهم در افتتاحیه این مراسم تأکید کرد که مبارزه با گرسنگی فقط یک وظیفه سیاسی یا اقتصادی نیست، بلکه یک مسئولیت عمیق انسانی و اخلاقی است. او از «اقتصادی بی‌روح» و نظامی که منابع را ناعادلانه توزیع می‌کند و شمار بزرگی از مردم جهان را در فقر و تنگدستی رها می‌کند، انتقاد کرد و ادامه داد: تداوم گرسنگی در عصر وفور، نشانه شکست اخلاقی جمعی و خطایی تاریخی است. آمارهای رسمی نشان می‌دهد که امروز نزدیک به ۸۰۰ میلیون نفر در جهان از گرسنگی رنج می‌برند و بیش از دو میلیارد نفر به نوعی دچار سوءتغذیه هستند. در‌عین‌حال، بخش دیگری از جمعیت جهان درگیر بیماری‌های ناشی از پرخوری و رژیم‌های ناسالم است. این تضاد آشکار میان فراوانی و فقر غذایی، تصویری نگران‌کننده از بی‌عدالتی در نظام جهانی غذا ارائه می‌دهد، بی‌عدالتی‌ای که ریشه در ساختارهای اقتصادی، تجاری و سیاسی نابرابر در جهان دارد. سخنران کلیدی دیگر این نشست، لولا داسیلوا، رئیس‌جمهور برزیل، بود. او بیان کرد «گرسنگی دشمن دموکراسی» است و کشوری که نتواند مردمش را تغذیه کند، در استقرار عدالت اجتماعی و شهروندی عاجز خواهد بود. او همچنین تصریح کرد که بی‌عدالتی در دسترسی به غذا نمی‌تواند از نابرابری بین ثروتمندان و محرومان، میان مردان و زنان، میان کشورهای توسعه‌یافته و در‌حال‌توسعه جدا تلقی شود. لولا داسیلوا به تجربه خود در مبارزه با فقر اشاره کرد و گفت مشکل گرسنگی قریب به 800 میلیون نفر در جهان به دلیل کافی‌نبودن غذا نیست، بلکه به دلیل بی‌عدالتی ساختاری در نظام سیاسی جهان و در سطح ملی است. سخنران دیگر پروفسور جفری ساکس، اقتصاددان برجسته و مشاور ارشد دبیرکل سازمان ملل، بود. او در سخنان خود تلاش کرد نشان دهد که بحران کنونی ناشی از کمبود منابع و تولید غذا نبوده و نتیجه مستقیم بی‌عدالتی ساختاری در نظام سیاسی مسلط بر جهان است.
غذای کافی با دسترسی ناعادلانه
ساکس سخنان خود را با جمله‌ای ساده اما تکان‌دهنده آغاز کرد: «مشکل جهان کمبود غذا نیست؛ مشکل، ناعادلانه‌بودن نظام غذایی است». او توضیح داد که کره زمین امروز بیش از هر زمان دیگری ظرفیت تولید غذای کافی برای تمام ساکنان خود را دارد، اما ثروت، فناوری و منابع به شکلی نابرابر توزیع می‌شوند. در کشورهای ثروتمند، کشاورزی با یارانه‌های سنگین و فناوری‌های پیشرفته حمایت می‌شود، در‌حالی‌که در بخش بزرگی از آفریقا، آسیا و آمریکای لاتین، کشاورزان کوچک با کمترین دسترسی به آب، زمین، بازار و سرمایه، در فقر ساختاری گرفتار مانده‌اند. این شکاف، به گفته ساکس، نه‌تنها فقر غذایی، بلکه بی‌عدالتی تغذیه‌ای را نیز بازتولید می‌کند؛ یعنی نابرابری در دسترسی به غذای سالم، متنوع و مغذی. به تعبیر او، در‌حالی‌که بخش کوچکی از جمعیت جهان با مصرف بیش از حد منابع، در حال آسیب‌زدن به سلامت خود و محیط زیست است، میلیون‌ها نفر دیگر حتی به حداقل‌های تغذیه‌ای دسترسی ندارند. این تضاد، نشان می‌دهد که بحران غذا دیگر «فنی» یا «تولیدی» نیست، بلکه سیاسی، اقتصادی و اخلاقی است.
تغییر اقلیم و جنگ؛ تشدید‌کننده نابرابری
ساکس یادآور شد که تغییرات اقلیمی و درگیری‌های نظامی در سال‌های اخیر، بیشتر از هر عامل دیگر حیات مردمانی را تهدید می‌کند که کمترین سهم را در ایجاد این بحران‌ها داشته‌اند. کشاورزان خُرد در آفریقا، خاورمیانه و جنوب آسیا که تولیدکنندگان واقعی غذا هستند، بیش از همه از خشک‌سالی، سیل، فرسایش خاک و ناپایداری قیمت‌ها آسیب می‌بینند. از نگاه او، جنگ و تغییر اقلیم هر دو ساخته نوع بشر است و هر دو خود تجلی بی‌عدالتی جهانی‌اند: یک کشور ممکن است با سیاست‌های صنعتی و مصرفی خود آب‌و‌هوای زمین را تغییر دهد و کشوری دیگر هزاران کیلومتر دورتر، تاوان آن را با قحطی و مهاجرت بپردازد. این همان چرخه‌ای است که امنیت غذایی را نه‌فقط در سطح محلی، بلکه در مقیاس جهانی به چالش می‌کشد.
بازسازی ساختاری نظام جهانی غذا
در بخش دیگری از سخنرانی، جفری ساکس بر ضرورت بازسازی نظام‌های غذایی جهان تأکید کرد. او گفت که نظام کنونی صرفا بر محور سود اقتصادی بنا شده و نه سلامت انسان و پایداری زمین. به باور او، اگر سیاست‌گذاری‌ها فقط بر افزایش تولید تمرکز کنند، اما به نحوه توزیع، عدالت اجتماعی و سلامت غذایی بی‌اعتنا باشند، بحران گرسنگی هرگز پایان نخواهد یافت و بیش‌از‌پیش تشدید می‌شود. او پیشنهاد کرد که کشورها باید سرمایه‌گذاری در کشاورزی پایدار، زیرساخت‌های روستایی، آموزش تغذیه‌ای و کاهش ضایعات غذایی را در اولویت قرار دهند. همچنین لازم است نظام‌های تجاری و مالی بین‌المللی به شکلی اصلاح شوند که کشورهای فقیر نیز بتوانند سهم عادلانه‌ای از زنجیره ارزش غذایی جهانی داشته باشند. ساکس با اشاره به تجربه کووید–۱۹ و جنگ‌های اخیر، گفت جهانی‌شدن بدون عدالت، فقط شکنندگی را گسترش و تعمیق می‌دهد. او افزود: «نظام جهانی غذا باید بر سه پایه استوار شود: پایداری زیست‌محیطی، عدالت اجتماعی و سلامت انسانی. بدون این سه، هیچ امنیت غذایی پایداری وجود نخواهد داشت».
سیر‌شدن یا سالم‌زیستن
در میان سخنان هشداردهنده او، یک پیام در ذهن شنوندگان نشست: اینکه ما باید تعریف «امنیت غذایی» را از «شکم سیر» به «زندگی سالم» تغییر دهیم. به بیان دیگر، هدف جهانی نباید فقط رفع گرسنگی و تأمین کالری باشد، بلکه باید تغذیه‌ای عادلانه، متنوع و مغذی برای همگان فراهم شود. او گفت که بسیاری از کشورهای فقیر ممکن است از نظر آماری دیگر «گرسنه» نباشند، اما شهروندان‌شان هنوز از کمبود ریزمغذی‌ها و رژیم‌های غذایی ناسالم رنج می‌برند؛ بنابراین کیفیت تغذیه به اندازه کمیت آن اهمیت دارد. او به نسل‌کشی و بحران غذایی در غزه اشاره کرد. بحران غذا در جهان امروز بیش از هر چیز بحرانی اخلاقی است. جهانی که میلیاردها دلار صرف تسلیحات می‌کند، اما از تأمین غذای سالم برای کودکان عاجز است؛ جهانی که در آن یک‌سوم مواد غذایی تولیدشده دور ریخته می‌شود، در‌حالی‌که میلیون‌ها نفر با گرسنگی به خواب می‌روند. ناامنی غذایی امروز آینه‌ای از نابرابری‌های عمیق جهانی است؛ نابرابری میان شمال و جنوب، میان ثروت و فقر، میان بهره‌کشی از منابع و حق زندگی سالم. تا زمانی که این بی‌عدالتی ساختاری برچیده نشود، هیچ تلاشی برای تولید یا کمک‌های بشردوستانه نمی‌تواند بر مشکل گرسنگی فایق آید.
مطالب مطرح‌شده در روز جهانی غذا و در هشتادمین سالگرد تأسیس فائو، یادآور این واقعیت تلخ است که پس از 80 سال، کماکان نه از فقر منابع، بلکه از فقدان عدالت رنج می‌بریم. جهان غذای کافی برای همه دارد، اما نظم ناعادلانه آن مانع از دسترسی همگان به حق بنیادین تغذیه می‌شود. همان‌طور که امنیت و صلح پایدار فقط با توقف جنگ حاصل نمی‌شود، گرسنگی نیز با تأمین غذا برطرف نمی‌شود و هر دو نیازمند استقرار نظام عادلانه جهانی است.
* عضو پنل مشورتی دانشمندان کمیته جهانی امنیت غذایی سازمان ملل HLPE-FSN و شرکت‌کننده در نشست جهانی غذا (WWF، رم-2025)
آخرین مقالات منتشر شده در روزنامه شرق را از طریق این لینک پیگیری کنید.
