لزوم فکر حقوقی تازه در جهان اینترنتی

1- در سال‌های اخیر با توسعۀ محیط وب و افزایش روزافزون انواع بهره‌برداری‌ها از امکاناتی که اینترنت فراهم کرده، نظام بسیاری از رفتارهای فردی و اجتماعی دگرگون شده است. در واقع ما با موضوعی بسیار تازه و بی‌سابقه روبه‌رو هستیم که هنوز باید برای درک و فهم آن کوشش کنیم. از ویژگی‌های برجستۀ این محیط تازه، تغییرات سریع و مستمر آن است که در هیچ شعبه‌ای از صنعت و کشاورزی و دیگر فعالیت‌های انسانی و اجتماعی نظیری برای آن نمی‌توان یافت.

2- در قلمرو حقوق، از مسلمات است که زمانی می‌توان ساختار حقوقی مناسبی برای هر موضوع ایجاد کرد که از ابتدا خود آن موضوع به‌درستی فهم و شناسایی شده باشد. مثلا وقتی می‌توان مقررات و حقوق حمل‌و‌نقل زمینی را طراحی کرد که در ابتدا چیزهایی مانند انواع خودرو و جاده و راننده فهم شود و دانسته شود که مثلا اگرچه اسب و گاری و درشکه هم وسیلۀ حمل‌و‌نقل‌اند، اما تفاوت‌های میان آنها با وسیلۀ نقلیه‌ای مانند اتومبیل از زمین تا آسمان است و نمی‌توان آن را به دیگری تعمیم داد.

3- امروزه در ایران استفادۀ تجاری از محیط وب، یا همان تجارت اینترنتی تقریباً در همۀ عرصه‌ها رواج فراوان یافته است. از تجارت‌های خرد در اینستاگرام، تا بانکداری یا خرید و فروش اینترنتی کالا یا واسطگی میان خریدار و فروشنده، مانند دیجی‌کالا، دیوار و بسیاری دیگر نقشی بزرگ و مؤثر در نظام تجارتی یا اقتصادی ایران بازی می‌کنند. اینترنت در تجارت فرهنگی نیز موقعیتی برجسته و متفاوت و ممتاز بازی می‌کند. فروش نسخه‌های پی‌دی‌اف کتاب، نمایش آنلاین فیلم، پخش آنلاین موسیقی و... سایت‌هایی مانند فیلیمو، هاشور، نماوا، فیلم‌نت، سهم مهمی در تجارت فیلم و مصرف آن دارند.

4- این محیط را نمی‌توان با محیط سنتی رفتارهای تجاری و فرهنگی قیاس کرد و آنها را تابع یک رژیم حقوقی واحد دانست. چنین تفکری خطایی بزرگ است که نمی‌تواند نظم حقوقی و عادلانه‌ای در این محیط برقرار کند. در سال‌های اخیر قیاس بین نظام رفتاری در الگوهای سنتی و الگوی اینترنت در محاکم خصوصاً در برخی پرونده‌ها که جنبۀ کیفری هم داشتند منجر به آرائی شده است که منطبق با خصوصیات فنی محیط وب و تجارت اینترنتی نبوده‌اند. آخرین نمونۀ آنها در مورد سایت دیوار بود. مدیر این سایت در مراحل بدوی و تجدید نظر به خاطر مطلب یک کاربر محکوم شد. اما نهایتا در مرحلۀ اعادۀ دادرسی با این دیدگاه درست که در سایت‌های کاربرمحور، مسئولیت بر عهدۀ کاربر است از اتهام مبرا دانسته شد.

5- در حقوق جزا، کسی مجرم است که مرتکب عنصر مادی جرم شده باشد. در برخی سایت‌ها مطالب، اعم از تصویر یا عکس توسط کارکنان همان سایت بارگذاری می‌شوند. اما در سایت‌های کاربرمحور، هر کاربری می‌تواند مطلب مورد نظر خود را در سایت بارگذاری کند. در نوع اول، مسئولیت مطالب را می‌توان متوجه خود سایت دانست، اما در سایت‌های نوع دوم، این کاربر است که عمل بارگذاری را انجام داده و اگر مطلبش مجرمانه باشد، اوست که مرتکب عنصر مادی جرم شده است. مسئول دانستن مدیران سایت‌ها به‌طور کلی ناشی از قیاس نادرست محیط وب با رسانه‌های سنتی مانند مطبوعات و رادیو و تلویزیون است که رابطه‌ای یک‌سویه با مخاطب دارند و هر مطلبی در آنها بدون تأیید مدیران رسانه قابل انتشار نیست.

6- در رسانه‌های سنتی شامل مطبوعات، رادیو، تلویزیون، خبرگزاری‌ها، رژیم حقوقی ایران مدیرمسئول یا مدیرعامل را واجد مسئولیت کیفری می‌داند. چون بنا به نص صریح قانون مطبوعات یا فرض حقوقی، فعل انتشار توسط او انجام می‌شود و بدون اجازۀ او چیزی قابل انتشار نخواهد بود. بنابراین اوست که مرتکب رکن مادی جرم شده است. در سایت‌هایی هم که فقط خود سایت می‌تواند مطلبی را بارگذاری کند، این فرض حقوقی ممکن است صدق کند. اما در پلتفرم‌هایی که اصطلاحا کاربرمحورند و هر کاربر می‌تواند خود مطلبی را همخوان کند، مسئولیت مطلب برعهدۀ کاربر است. در پروندۀ سایت دیوار نیز دادگاه بدوی و دادگاه تجدیدنظر بر همان پایه رأی دادند که مسئولیت با مدیر سایت است و این ویژگی را لحاظ نکردند که در این سایت کاربرها خودشان مطالب را بارگذاری می‌کنند و سایت دخل و تصرفی در آن ندارد. در واقع فعل انتشار را کاربر شخصا انجام می‌دهد، اما در مرحلۀ اعادۀ دادرسی مسئولیت مطالب کاربران در این قبیل سایت‌ها متوجه خود کاربر دانسته شده است. این دیدگاه قضائی کاملا درست است و پیداست که قضات مرحلۀ اعادۀ دادرسی با استفاده از نظرات کارشناسان آگاه خصوصیات مختلف سایت‌ها چنین نظری داده‌اند.

6- ممکن است گفته شود مدیران سایت باید بر محتوای آن نظارت داشته باشند و اگر مطلب نادرست یا مجرمانه‌ای توسط کاربر منتشر شد آن را حذف کنند. درست است، اما با توجه به حجم مطالب و تنوع آنها چنین توقعی چندان منطقی نیست. شاید ساعت‌ها به درازا بکشد که چنین مطلبی را بشناسند و بخواهند آن را حذف کنند. رویۀ قضائی، چنان‌که در پروندۀ دیوار مشاهده کردیم، دو دادگاه بدوی و تجدیدنظر مسئولیت مطلب یک کاربر در سایتی کاربرمحور را متوجه مدیر آن سایت دانستند.

7- اینترنت و تمامی نتایج تکنولوژیک آن، جهانی کاملا نوظهور و بی‌سابقه را خلق کرده است که نمی‌توان با نگاه حقوقی دوران پیش از آن، به تنظیم حقوقی روابط اجتماعی پرداخت. تجارت اینترنتی و خصوصا سایت‌های مختلفی که از طریق اینترنت به شکل کاربرمحور یا غیر آن فعالیت می‌کنند، در بستر این تحول عظیم و عمیق و جهان تازه آن فهم و ادراک شوند. خوب است حقوقدان‌ها ادبیات حقوقی این موضوع را غنی‌تر کنند. علاوه بر این، قضات با یافتن شناخت عمیق و درست از موضوعی نوظهور به نام اینترنت و انواع فعالیت‌ها در اینترنت خصوصا پلتفرم‌های کاربرمحور و غیرکاربرمحور، نقش مهمی در این تحول فکر حقوقی می‌توانند ایفا کنند. جهان اینترنت نیازمند تفکر حقوقی نوینی است که با این جهان سازگار باشد.