چالش‌های ایران و روسیه

در چند هفته گذشته شاهد نشانه‌های متعددی از فاصله‌گرفتن ایران و روسیه بوده‌ایم، با وجود اینکه به نظر می‌رسید همکاری نظامی دو کشور از ابتدای سال جاری تقویت شده است. حمایت غافلگیرکننده اما صریح مسکو از امارات متحده عربی در مناقشه ارضی در خلیج فارس از‌جمله اولین این نشانه‌ها است. به نظر می‌رسد که شایعات عدم فروش جنگنده‌های روسی به ایران نیز تأییدی بر احتمال گسست این اتحاد باشد. درواقع، نظرات وزارت دفاع جمهوری اسلامی ایران حاکی از آن است که پروژه خرید هواپیماهای جنگنده رادارگریز روسی، به‌ویژه سوخو Su-35 دیگر مطرح نخواهد بود. سخنگوی این وزارتخانه تأثیر این خبر را کم‌اهمیت جلوه داده و توضیح می‌دهد که ایران دیگر نیازی به دستیابی به چنین توان نظامی ندارد؛ اما به نظر می‌رسد که این بیانیه با سخنان حمید واحدی، فرمانده نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، که به‌تازگی مجددا یادآور شده بود که ایران مجبور به نوسازی «ناوگان هوایی سالخورده» است، در تناقض است. اکنون تولید ملی برای انجام این کار ترجیح داده می‌شود؛ به‌ویژه آنکه صنعت تسلیحات ایران توانایی مقابله با این چالش را دارد. این وزارتخانه همچنین افزود که در صورت عقد قراردادهای تسلیحاتی، برنامه‌ریزی دقیق در زمینه جنبه‌های حقوقی و مقررات بین‌المللی ضروری است. درواقع، به نظر می‌رسد که روس‌ها به برخی از خواسته‌های ایران تن درنداده‌اند و در نتیجه قرارداد منجر به تعلیق شده است. مسکو مایل به اجتناب از انتقال فناوری و تخصص تعمیر و نگهداری در ایران است و همچنین از تأمین شبیه‌سازهای Su-35 خودداری می‌کند؛ اما این توضیحات احتمالی از طرف مقامات تأیید نشده است. در هر صورت، فرمانده نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران تصریح کرد که خرید «در زمان مناسب» انجام خواهد شد. آیا ایران در بسیاری از بخش‌های صنایع دفاعی عملا به مرحله خودکفایی رسیده است یا این قرارداد در شرایط سرد دیپلماتیک کنونی بین روسیه و ایران به تعویق افتاده است؟ از آنجایی که این قرارداد تسلیحاتی با سر‌وصدای زیادی در ماه مارس گذشته هم‌زمان با سال نو ایرانی به‌عنوان یک پیروزی اعلام شد، لغو احتمالی آن موجب حیرت بیشتر است. درواقع، به نظر می‌رسد که روسیه رویکرد خود را در قبال جمهوری اسلامی ایران تغییر داده است. بیشتر تسلیحات ایران در طول جنگ سرد از هواپیماهای جنگی گرفته تا زیردریایی‌ها و تانک‌ها از طرف روسیه تأمین می‌‌شد. وضعیت ایران به‌عنوان یک کشور تحت تحریم‌های بین‌المللی هرگز آن را به‌ طور کامل از مدار تجاری روسیه خارج نکرد، باوجود‌این مسکو فروش تسلیحات به ایران را به حداقل ممکن کاهش داد تا بقیه مشتریان خود در خاورمیانه را راضی نگه دارد. از زمان خرید سامانه ضدهوایی اس-300 از روسیه در سال 2016، هیچ قرارداد تسلیحاتی عمده‌ای بین دو کشور امضا نشده بود. درگیری در اوکراین بازی را تغییر داد و همکاری گسترده جمهوری اسلامی ایران و روسیه با ارسال پهپادهای پیشرفته به روسیه از سر گرفته شد. قرار بود در ازای آن ارتش ایران از نظر تئوری به جنگنده‌های پیشرفته در صنعت تسلیحات روسیه مجهز بشود. نیروی هوایی ایران هنوز از تجهیزات هوایی قدیمی و تا حدی منسوخ آمریکایی متعلق به قبل از سال 1979 و هواپیماهای دوران شوروی سابق خریداری‌شده در اوایل دهه 1990 بهره می‌برد. با وجود تحریم‌های 40‌ساله به‌ویژه درباره خرید تسلیحات، ایران چاره‌ای جز توسعه برنامه‌های تسلیحاتی ملی برای دورزدن این مشکلات نداشته است. برنامه موشک‌های بالستیک و پهپادهای پیشرفته که برای جبران کمبود هواپیمای جنگنده عملیاتی طراحی شده است، بخشی از این پویایی است که با موفقیت زیادی همراه بوده است. توسعه صنعت تسلیحات و تخصص آن دقیقا به تقویت همکاری ایران با روسیه به شیوه‌ای مترقی کمک کرده است. تحویل تعداد محدودی پهپاد شاهد به روسیه قبل از تهاجم به اوکراین نقطه عطف بزرگ در درگیری اوکراین بوده است. مدت‌ها پیش‌ فرض بر این بود که تحویل تسلیحات در ازای خرید هواپیماهای جنگنده روسی جبران می‌شود؛ بنابراین چشم‌انداز مدرن‌سازی ناوگان هوایی این فرصت را به جمهوری اسلامی ایران داد تا قابلیت‌های نظامی و پیش‌بینی قدرت خود را در سراسر خاورمیانه، که در‌حال‌حاضر به شبکه نیروهای نیابتی و تجهیزات متکی است، به میزان درخورتوجهی تقویت کند. با وجود اینکه هیچ تأییدیه رسمی اعلام نشده است؛ اما به نظر می‌رسد اکنون این چشم‌انداز به خطر افتاده است. این اولین‌بار نیست که روسیه به‌ طور موقت توافقات نظامی خود با ایران را مسدود می‌کند، سابقه در این زمینه به تحویل سامانه دفاع ضدموشکی 

اس-300 در سال 2016 تحت فشار ایالات متحده بازمی‌گردد. درنهایت، مسکو به تعهدات خود احترام گذاشت. همچنین، متحدان ایران نیز به دلیل تحریم‌های تسلیحاتی غرب تمایلی به بهره‌برداری از محصولات صنایع دفاعی خود و فروش سخت‌‌افزارهای پیشرفته آن به ایران را ندارند. این موضوع درباره چین صدق می‌کند و تا حدی بیانگر تردید روسیه در این زمینه است. با این حال، زیر سؤال بردن قرارداد نظامی تهران و مسکو نمونه جدیدی از پیچیدگی و بی‌ثباتی است که مشخصه روابط دوجانبه دو کشور است. این مناقشه جدید بار دیگر غیرقابل اعتماد بودن روسیه را نشان می‌دهد که استعدادش برای ابهام استراتژیک به‌عنوان یک متحد شناخته شده است و امروز همه نشانه‌های بی‌ثباتی فرصت‌طلبانه را بروز می‌دهد. صرف‌نظر از اینکه آیا قرارداد اعلام‌شده برای Su-35 محقق می‌شود یا خیر، به احتمال زیاد جمهوری اسلامی ایران به تلاش‌های خود برای توسعه بخش ملی هوانوردی و همچنین بازتاب اتحاد خود با مسکو و مزایای آن ادامه خواهد داد.