در ستایش تحمل و مدارا
امروز چهارشنبه 25 آبان، مصادف با روز جهانی مداراست. در چنین روزی در سال 1373 اعضای سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد معروف به یونسکو به مناسبت صدوبیست‌وپنجمین سالگرد تولد مهاتما گاندی، بیانیه اصول مدارا را امضا کردند.
امروز چهارشنبه 25 آبان، مصادف با روز جهانی مداراست. در چنین روزی در سال 1373 اعضای سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد معروف به یونسکو به مناسبت صدوبیست‌وپنجمین سالگرد تولد مهاتما گاندی، بیانیه اصول مدارا را امضا کردند. طبق تعریف، مدارا عبارت است از پذیرش اصل تفاوت و ارزش قائل‌شدن برای تنوع فرهنگی در ابنای بشر. مدارا یا رواداری فضیلتی است که فرهنگ صلح را جایگزین فرهنگ جنگ می‌کند. نکته مهم این است که رواداری با مفاهیمی نظیر رضایت، اغماض، تواضع، بی‌تفاوتی یا آسان‌گیری فرق دارد. مدارا، نگرشی عمیق است که به واسطه
به رسمیت شناختن حقوق بشر و آزادی‌های افراد موضوعیت می‌یابد. شاکله مدارا پذیرش این واقعیت است که نوع بشر که طبیعتا تفاوت‌های بسیاری با یکدیگر دارند، دارای این حق است که در صلح و آرامش زندگی کند. مدارا اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند وقتی که به ویژگی‌های زندگی انسان معاصر دقت کنیم. مخاطرات مهلک زیست‌محیطی، جهانی‌سازی اقتصاد، مهاجرت‌ها و جابه‌جایی‌های وسیع جمعیت، حاشیه‌نشینی، تغییر الگوهای اجتماعی، افزایش فاصله بین فقیر و غنی و افزایش شکل‌گیری دولت‌های عوام‌گرا، همگی عواملی هستند که به‌راحتی زمینه انواع اختلافات فردی، گروهی و ملی را ایجاد می‌کنند. با توجه به موارد فوق، به نظر می‌رسد که مدارا نه‌تنها وظیفه‌ای اخلاقی بلکه الزامی سیاسی و قانونی است. لازم به ذکر است که یونسکو برای ترویج رواداری، از سال 1374 هر دو سال یک بار، به فرد یا مؤسسه‌ای که اقدامات و فعالیت‌های هنری، آموزشی، فرهنگی یا علمی شاخصی را به اجرا درآورد، مبلغ صد هزار دلار جایزه پرداخت می‌کند.
همچون سایر فعالیت‌های ترویجی، گسترش مدارا در سه سطح حاکمیتی، اجتماعی و فردی صورت می‌گیرد. در سطح حاکمیتی، وضع قوانین عادلانه و منصفانه، اِعمال قانون و فرایندهای قانونی و اجرائی قرار می‌گیرد. علاوه بر این موارد، گسترش زیربنایی مدارا مستلزم این است که فرصت‌های اقتصادی و اجتماعی بدون هر نوع تبعیضی به شکل برابر در اختیار تک‌تک افراد قرار گیرد. مواردی نظیر محرومیت و منزوی‌کردن افراد از حقوق خود، پیامدهایی به جز ناامیدی، خشونت‌ورزی و افراط‌گرایی به دنبال نخواهد داشت. دولت‌ها می‌توانند با تقویت حقوق بشر و وضع قوانین جدید که برای تأمین برابری و فرصت برای همه گروه‌ها و افراد جامعه ضروری است، زمینه محقق‌کردن جامعه مدارامحور را فراهم کنند. به نظر می‌رسد مهم‌ترین مانع برای ترویج رواداری در سطح دولتی در کشور ما، مسئله‌ای است که اخیرا رئیس انجمن جامعه‌شناسی در مصاحبه با روزنامه «شرق» مطرح کردند. مادامی که «اصولگرایان افراطی برای رفع مسائل اجتماعی فقط از قدرت استفاده کنند»، نمی‌توان انتظار داشت که رواداری به شکل اصولی در مدیریت کلان کشور نهادینه شود. انتخابات مجلس در سال آینده فرصتی است که درصورت ورود طیف‌های مختلف سیاسی می‌توان امیدوار بود که وزن تدبیر در حل مسائل کشور بیشتر از اعمال قدرت صرف باشد. تداوم وضعیت تک‌صدایی موجود، تحمل‌نکردن و فقدان روحیه مدارا موجب خواهد شد که شرایط به‌مراتب پیش‌بینی‌ناپذیرتر شود.
در سطح خانوادگی و اجتماعی به این مهم پرداخته می‌شود که تقویت مدارا و نگرش‌های آزاداندیشی، مهارت گوش‌دادن و روحیه همبستگی از درون خانواده است که در لایه‌های مختلف جامعه نفوذ می‌کند. البته این امر نیز وقتی محقق می‌شود که در سیاست‌های کلان، حمایت و گسترش مدارا گنجانده شود. در این سطح، شکل‌گیری تشکل‌های مردم‌نهاد و حمایت از آنها، قطعا مهم‌ترین راهبرد برای افزایش فرهنگ مدارا در جامعه و مشخصا در خانواده‌ها خواهد شد. در حال حاضر، با وجود آنکه برنامه منسجمی برای ترویج رواداری در سطح اجتماعی مشاهده نمی‌شود، ولی والدین جامعه و به‌خصوص مادران و پدران طبقه متوسط می‌توانند با فراهم‌کردن فضای گفت‌وگو، نقش مهمی در واردشدن رواداری به نیم‌رخ اجتماعی جامعه ایفا کنند. وقتی که در خانواده هر نوع تصمیم‌گیری، مبتنی بر گفت‌وگو بین اعضای خانواده بوده و هیچ برخورد قهری بین آنان وجود نداشته باشد، در این صورت، فرزندان به‌تدریج این شیوه را با خود وارد مدرسه، دانشگاه و محیط کار کرده و در مواجهه با تعارضات رایج، اعم از موارد بین فردی یا اجتماعی، بدون توسل به پرخاشگری کلامی یا غیرکلامی (اعم از ناسزاگویی یا ضرب و شتم)، درصدد حل مسائل برخواهند آمد. البته در سطح اجتماعی، رسانه‌های ارتباط‌جمعی نقش سازنده‌ای در ایجاد فضای بحث و گفت‌وگوهای آزادمنشانه، ترویج ارزش‌های مبتنی بر مدارا، اجتناب از نفرت‌پراکنی و آشکارکردن خطر بی‌تفاوتی نسبت به افزایش تحمل‌نکردن گروه‌ها و افراد مختلف را بر عهده دارند.
اگر هدف کلی از پرداختن به مدارا این باشد که در رده فردی آگاه‌سازی و توانمندسازی افراد در دستور کار قرار گیرد تا آنان قابلیت برقراری گفت‌وگو، احترام متقابل، خویشتن‌داری و پرهیز از خشونت را فرا بگیرند، مؤثرترین ابزار برای رواج رواداری در این سطح، آموزش خواهد بود. اولین قدم در آموزش مدارا این است که تک‌تک افراد با حقوق و آزادی‌های خود آشنا شوند. این مهم موجب خواهد شد که آنان عوامل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و اجتماعی را که منجر به عدم تحمل و مدارا می‌شوند، بشناسند و از آنها پرهیز کنند.
نتیجه مستقیم آموزش مدارا این خواهد بود که ظرفیت مردم برای قضاوت‌های بی‌طرفانه، تفکر نقادانه، استدلال‌های اخلاقی و ارتباط بدون خشونت گسترش می‌یابد. به این ترتیب ضروری خواهد بود که توجه ویژه‌ای صرف آموزش معلمان، سرفصل‌ها و محتواهای کتاب‌های درسی و دیگر مواد آموزشی نظیر فناوری‌های آموزشی جدید شود. کارکرد اصلی آموزش، شکل‌دادن به نگرش‌های مادام‌العمر و فراهم‌کردن زمینه لازم برای کسب مهارت‌هایی است که بدون آنها، پایبندی به رواداری بسیار دشوار می‌شود. بسته مهارت‌های زندگی، مهم‌ترین ابزار برای محقق‌کردن این مهم است که البته هنوز جایگاه خود را در آموزش عمومی پیدا نکرده است. در سطح فردی، دغدغه افراد به افزایش قابلیت‌های خود در این نوع از مهارت‌ها، مهم‌ترین هدفی است که به آنان کمک می‌کند سطح رواداری خود را در موقعیت‌های مختلف کار و زندگی ارتقا ببخشند.
نکته مهمی که در مفهوم مدارا مستتر است، این است که مدارا، مسئولیت فرد یا گروهی است که دست بالا را داشته باشد. مثلا در مشکلات بین والدین و فرزندان، انتظار می‌رود که والدین با فرزندان خود مدارا کنند؛ در ارتباط بین موجر و مستأجر، بین رئیس و مرئوس، بین مربی و ورزشکار و... انتظار می‌رود که افراد گروه اول نسبت به گروه دوم مدارا کنند. بخش دیگری از مفهوم مدارا به تحمل نظر مخالف مربوط می‌شود؛ اگر این جمله رزا لوگزِمبرگ که آزادی یعنی آزادی مخالف، در فضای رواداری به کار گرفته شود، به این معنی خواهد بود که اگر افراد، گروه‌ها یا تشکیلاتی که از جایگاه قدرت برخوردار هستند، نسبت به انتقادها، اعتراض‌ها و پیشنهادهای اعضای تحت مدیریت خود روحیه تدافعی نداشته باشند و زمینه گفت‌وگوی بیشتر برای درک دوجانبه مسئله را فراهم کنند، دال بر آن است که واجد مدارهای اجرائی لازم برای پرداخت عملیاتی به مدارا هستند. به این ترتیب والدین، موجرین، رؤسا، مربیان و دولت‌های مدارامحور گوش شنوایی نسبت به نقد، شکایت و اعتراض داشته و در قدم بعدی سعی می‌کنند زمینه جلب حمایت آنان را فراهم کنند. البته همیشه قرار نیست حرف فرزند، مستأجر، مرئوس، ورزشکار و مردم به کرسی بنشیند، ولی وقتی که خواسته، منطقی و بجا باشد، پیامد مدارامحوری این خواهد بود که تغییرات لازم ایجاد شود. شاید بهتر باشد که ختم کلام در پاسداشت روز مدارا را به استاد سخن واگذاریم، آنجا که می‌فرماید: آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است/ با دوستان مروت با دشمنان مدارا.
