تأثیر نهیلیسم بر صندوق ذخیره فرهنگیان

محمدتقی سبزواری

از آنجا که در زبان عامیانه، نهیلیسم به معنی پوچی و پوچ‌انگاری است، به نظر می‌رسد تیتر «نهیلیسم در صندوق ذخیره فرهنگیان»، بسیار بی‌معناست. نهیلیسم مفهومی فلسفی در روان‌شناسی، جامعه و سیاست است و به ظاهر در جایگاه مؤسسات اقتصادی کاربردی ندارد. در جلسه دورهمی پیش‌کسوتان، قرار بر صحبت درباره نهیلیسم در شرایط کنونی جامعه ایران بود و به همین دلیل توفیقی اجباری حاصل شد تا بیشتر به این موضوع پرداخته و اندکی مطالعه کنم. با توجه به اینکه تمام ذهن من در این ایام درگیر صندوق ذخیره است، تصمیم گرفتم آن را به صندوق ارتباط دهم. در‌واقع «نهیلیسم یا پوچی یا پوچ‌گرایی» به معنی بی‌ارزشی ارزش‌ها نیست. یعنی فرد به این نتیجه نمی‌رسد که ارزش‌ها و هنجارها وجود نداشته و معنی ندارند یا بودن و نبودن آنها تفاوتی ندارد. برای مثال کسی در مؤسسه صندوق ذخیره به این نتیجه نمی‌رسد که خدمت و خیانت تفاوتی ندارد، بلکه به معنای بی‌ارزش‌شدن ارزش‌هاست. در نهیلیسم، ارزش‌ها‌ بی‌ارزش و هنجارها ناهنجار می‌شوند. در‌واقع ارزش‌ها مسخ می‌شوند. باز برای مثال عرض می‌کنم که در صندوق ذخیره، خدمت‌کردن قداست خود را از دست می‌دهد. واضح‌تر عرض کنم؛ میانسالان امروزی به‌راحتی می‌توانند نهیلیسم را توضیح دهند. این افراد گذشته‌ای دارند سرشار از وطن‌دوستی، ایثار، عشق و توسل به معنویات که از مصادیق ارزش هستند، ولی همین مصادیق، امروز دیگر حتی در میان مدعیان آن ارزش محسوب نمی‌شود. پس از این مقدمه به این نکته می‌پردازم که چرا ارزشی مانند سودآوری و تلاش در یک مؤسسه، بی‌ارزش شده است و متولیان و مدیران مؤسسه از ابتدا تاکنون، خواسته یا ناخواسته در این دام و آسیب اجتماعی فرورفته‌اند. پرواضح است که نگارنده این یادداشت، توانایی پاسخ به این پرسش را که تابعی از یک آسیب اجتماعی بزرگ‌تر است‌ ندارد، ولی می‌توان به‌طور مختصر اشاره کرد که با شکل‌گیری تفکر تصاحب بازار و تجارت توسط برخی، اقشار نوکیسه نیز خودبه‌خود در جامعه شکل گرفتند.

نو‌کیسه‌گان که با جهشی بی‌دردسر و برق‌آسا، از طبقات پایین به طبقات بالا و متمول جامعه ارتقا یافته بودند، از هیچ تلاشی برای پایین‌نیامدن و بازگشت به جایگاه گذشته فرو‌نگذاشتند. در چنین شرایطی، پایبندی به ارزش‌ها، منافع آنان را به خطر می‌انداخت و ارزش‌ها را باید بی‌ارزش می‌کردند. از نظر جامعه‌شناسی، نوکیسگی ویژگی‌های مختص به خود را دارد. زندگی اشرافی و تجمل‌گرایی یکی از این ویژگی‌هاست. به مرور نوکیسگی و تجمل‌گرایی که لازم و ملزوم یکدیگرند، در جامعه پر‌رنگ و پر‌رنگ‌تر شدند.

در سه دهه گذشته، زندگی اشرافی و تجمل‌گرایی که از خصایص نوکیسگان است، به دیگر طبقات جامعه نیز سرایت کرد. تا حدی که مدیران شرافتمند و دلسوز نیز ناخواسته بی‌ارزش‌شدن ارزش‌ها را پذیرفتند و آن بر سر صندوق ذخیره آمد که بر سر دیگر مؤسسات مالی و اقتصادی کشور آمده است.