برای جلب مخاطب تا کجا پیش می‌روند؟

نسترن فرخه: مدت‌هاست که صداوسیما برای جذب مخاطب به هر ریسمانی چنگ می‌زند؛ از دعوت اینفلوئنسر شبکه‌های اجتماعی فیلترشده تا اظهارات جنجال‌برانگیز میهمان‌های این رسانه که همیشه با واکنش مردم همراه بوده است. حاشیه‌ برنامه‌های صداوسیما هر روز بیشتر می‌شود؛ همچون تمسخر جامعه معلولان در برنامه «بگو‌بخند» شبکه نسیم که دردی بر دیگر دردهای این جامعه افزود.

خلاصه کلیپی که در شبکه‌های اجتماعی دست به دست شد، همین بود که جوانی در نقش متکدی جلوی دوربین قرار می‌گیرد تا باعث خنده بینندگان شود، دست و پاهای خود را به شکل نامتعارف تکان می‌دهد تا خودش را شبیه به یک فرد دارای معلولیت کند، فرد دیگری با همراهی او، اشاره می‌کند که حالا مثل لال‌ها صحبت کن. به باور بسیاری همین چند دقیقه کافی است تا رویکرد مسئولان و کارکنان این شبکه را نسبت به مشکلات اجتماعی جویا شویم؛ کما اینکه پیش از این هم شاهد تمسخر و توهین‌ نسبت به گروه‌های دیگر جامعه بوده‌ایم. در همین مورد کمپین معلولان در توییتی نوشت: «این ویدئو تنها یک دقیقه از حدود 10 دقیقه تمسخر افراد دارای معلولیت برای خنداندن، تفریح و سرگرمی در برنامه «بگو‌بخند» شبکه نسیم است». البته بعد از افزایش واکنش‌ها نسبت به این برنامه و سکوت داوران در حین اجرا، علیرضا خمسه، داور این مسابقه در ویدئویی که از خود منتشر کرد، از همه عذرخواهی کرد و گفت: «من هیچ‌وقت در این اندیشه نبودم که کسی را از خودم بیازارم. پس اگر در برنامه‌ای نمایشی اجرا شده که به ساحت شما برخورده، جسارتی بوده ناخواسته و بی‌دقتی باعثش شده. چون من تذکری ندادم و بی‌توجه بودم از این جامعه عذرخواهی می‌کنم». جامعه معلولان به دلیل نبود امکانات کافی برای رفاه آنها همیشه با دشواری‌های فراوانی مواجه‌اند که در صداوسیما به ندرت به آن پرداخته شده و حتی کمتر برنامه‌ای در جهت فرهنگ‌سازی رفتار درست مردم جامعه با آنها روی آنتن رفته است. اما در این سال‌ها موارد بسیاری از توهین و تمسخر اقشار مختلف همچون معلولان در رسانه‌ها منتشر شده است. بعد از شروع واکنش و انتقادها، عوامل برنامه اطلاعیه‌ای صادر کردند و در آن نوشتند: «نمایش مربوطه هیچ ارتباطی با معلولین نداشته و بازیگران در تلاش برای ایفای نقش متکدیانی که خودشان را به تمارض می‌زنند، بودند. این برنامه همواره جایگاه ویژه‌ای برای کم‌توانان جسمی و حرکتی قائل بوده است. بگو‌بخند تنها برنامه‌ای در تلویزیون است که با اختصاص‌دادن بخش کمدی نشسته در برنامه، بنیان‌گذار حضور این افراد در تلویزیون و رقابت در کنار دیگر شرکت‌کنندگان بوده است. پرواضح است که این اقدام اخیر، تنها یک فضاسازی غیرحرفه‌ای از سوی برخی رسانه‌ها برای تحت‌الشعاع قراردادن یک برنامه موفق در جذب و رضایت مخاطب است که البته این امر منجر به پیوند عمیق‌تر میان مخاطب و برنامه خواهد شد. در پایان اگر بر اثر سوءتفاهم شکل‌گرفته از این برنامه بخشی از جامعه و خصوصا معلولین عزیز کشور متأثر شده‌اند، سر تعظیم و عذرخواهی فرود می‌آوریم».

 برنامه‌های ضدفرهنگ

رسانه‌ها به افکار عمومی شکل می‌دهند و آنها را با خود همراه می‌کنند؛ از همین طریق هم بخشی از فرهنگ‌سازی و آگاهی‌بخشی به جامعه به وجود می‌آید. اما صداوسیما چقدر در این آگاهی‌بخشی عمومی سهم داشته است؟ آنچه کارشناسان و صاحب‌نظران به آن اشاره می‌کنند، این است که بخشی از برنامه‌های سال‌های اخیر بر ضد سیاست فرهنگ‌سازی جامعه پیش رفته است. از برنامه‌هایی که به آسیب اجتماعی اشاره دارد که همیشه منجر به انتشار اطلاعات اشتباه و غلط به جامعه بوده تا مسائل دیگری همچون شدت مردسالاری سریال‌ها که اثر مستقیم حداقل بر بخش خاصی از جامعه خواهد داشت. به باور بسیاری نقد به سریال و برنامه‌های صداوسیما از این هم فراتر خواهد رفت و حتی ردپای این جریان ضدفرهنگ در تبلیغات هم دیده می‌شود. تبلیغات این ماه‌ها از مادرانی که همیشه در لوکیشن آشپزخانه هستند، به کرم‌های ضدپیری برای صورت رسیده است. رسانه‌ای که باید به جامعه گوشزد کند که افراد خودشان را باید به همان شکل که هستند بپذیرند و تغییرات سنی هم بخشی از طبیعت انسانی است، درست برعکس آن را به بیننده القا می‌کنند.

در واقع به باور بسیاری، این رسانه ملی برای هیچ موضوعی، از بیماران خاص، تهیدستان، آسیب‌های اجتماعی و هر چیز دیگر هیچ‌وقت آگاهی‌رسانی و فرهنگ‌سازی مورد پذیرشی انجام نداده است. در کنار این، کیفیت رو به کاهش تولیدی‌های صداوسیما، به مرور بر کاهش مخاطب‌های آن افزوده است. به طوری که در اعلام نتایج شهریور 1402 رسانه‌های داخلی بیان کردند نظرسنجی صداوسیما و ارقام ۱۵ یا ۲۰ درصدی از تعداد بیننده سریال‌های تلویزیونی، نشان می‌دهد که نگرانی‌های هنرمندان و کارشناسان برای جذب مخاطب در رسانه ملی چندان هم بیراه نبوده است.

اما صداوسیما بدون کارشناسی دقیق این آسیب، از هر طریق با تولید برنامه‌های بعضا بی‌محتوا که فقط منجر به وقت‌گذرانی مخاطب شود، سعی در افزایش بیننده داشته که تا به حال طبق شواهد عینی و حتی آمارهای خودشان، در این زمینه ناموفق بوده است.

رنج آنها را بیشتر نکنیم

هر‌کدامشان به نوعی با معلولیت دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند؛ یکی از نظر حرکتی، یکی با نابینایی و دیگری شاید با مشکلات ذهنی. این گروه از جامعه رنج‌هایی را متحمل است که شاید برای دیگر افراد جامعه حتی قابل تصور هم نباشد. از درمان‌های همیشگی که گاه با هزینه‌های بالا روبه‌رو خواهند بود تا نبود امکانات کافی شهری برای آنها. به طور مثال نبود فضا برای تردد آنها در پیاده‌رو و خیابان که باعث زمین‌خوردن تا آسیب جسمی آنها می‌شود. بسیاری از نابینایان همیشه از مکان‌های مخصوص عابران که ناهموار است شکایت دارند؛ زیرا همین موضوع باعث زمین‌خوردن مکرر آنها شده است. همچنین افرادی که از ویلچر استفاده می‌کنند برای رفتن به بسیاری از خیابان‌ها یا اماکن با محدودیت روبه‌رو هستند، چون امکانات رفت‌وآمدی در سطح شهر برای آنها در نظر گرفته نشده که اینها تنها بخشی از مشکلات این گروه جامعه است. در کنار تمام اینها، جامعه معلولان روزانه با رفتارهای توهین‌آمیز یا ترحمی برخی مواجه هستند که از نظر روحی آنها را در شرایط سختی قرار می‌دهد. اما این مسائل با کمک رسانه‌ها و آگاهی‌بخشی به جامعه کم‌رنگ خواهد شد؛ در صورتی که صداوسیما در این زمینه هیچ پروژه خاصی را در نظر نداشته و حتی با ساخت برخی برنامه‌ها بر شدت این نگاه اشتباه جامعه افزوده است. همچون سریال‌هایی که شخصیت بد داستان در جواب تمام اشتباهاتش معلول می‌شود تا به این شکل مجازات شود. در هر حال جامعه معلولان همواره با چالش‌های بسیاری روبه‌رو است که رسانه اگر دردی از آن دوا نمی‌کند، دردی هم نباید به آن اضافه کند.

 هتک حرمت در صداوسیما

در مواردی که پخش یک برنامه در صداوسیما باعث بی‌حرمتی و توهین به گروه یا قشر خاصی در جامعه شود، آنها حق دارند نسبت به این عمل در مراجع قضائی شکایت خود را مطرح کنند. در واقع طبق قانون به هر رفتار یا عملی که به خاطر آن به شخصیت و اعتبار شخص حقیقی یا حقوقی لطمه وارد شود، هتک حرمت گفته می‌شود. در این شرایط آن گروه حق شکایت خواهد داشت که بسیاری توهین‌هایی از این دست در صداوسیما را نوعی هتک حرمت تلقی می‌کنند.