اصفهان؛ پایتخت فولاد ایران

شرق: تولید سالانه فولاد ایران حدود ۳۰ میلیون تن است و چیزی نزدیک به یک‌سوم آن در فولاد مبارکه اصفهان تولید می‌شود و اگر حساب سایر تولیدکنندگان فولاد اصفهان را به این آمار اضافه کنیم، سهم کلیدی اصفهان در تولید فولاد کشور غیرقابل چشم‌پوشی است. ایران بر اساس اعلام انجمن جهانی فولاد، یکی از 10 تولیدکننده بزرگ فولاد است و البته قلب تولید فولاد کشور در اصفهان می‌تپد.‌ شهری که این روزها سوگوار زاینده‌رود خشکیده است و تیغ آهیخته فرونشست زمین، بر چهره شاهکارهای تاریخ معماری آن خودنمایی می‌کند. این روزها در گوشه و کنار اصفهان، زمزمه‌های جریان آب در زاینده‌رود شنیده می‌شود. اصفهانی‌ها می‌گویند زاینده‌رود شاهرگی بوده که حالا به مویرگی می‌ماند. اما زاینده‌رود چنان با روح و جان مردم منطقه آمیخته که همان مویرگ هم برایشان حکم مرگ و زندگی دارد. کارشناسان بسیاری اعتقاد دارند که جانمایی صنایع آب‌بری مانند فولاد در کویر مرکزی ایران اشتباهی تاریخی بوده است و این صنایع باید در ساحل دریا مستقر می‌شدند و حالا اصفهان نه می‌تواند قلب تولید فولاد کشور را از کار بیندازد و نه شاهرگ زاینده‌رود را نادیده بگیرد. با‌این‌حال، نگاهی به آمار مصرف آب در بخش کشاورزی و صنعت این استان نشان می‌دهد سهم آب مصرفی صنعت در مقابل کشاورزی بسیار ناچیز است و در حالی که ارزش صادرات فولاد مبارکه نزدیک به 4.5 برابر ارزش صادرات محصولات کشاورزی و دامی این استان است که میزان مصرف آب در بخش کشاورزی این استان حدود 340 برابر شرکت فولاد مبارکه است.

‌98 درصد منابع آب اصفهان در دشت‌های ممنوعه

۹۸ درصد از منابع آبی اصفهان در دشت‌های ممنوعه بحرانی است. این توضیحی است که خبرگزاری مهر در مرداد سال گذشته به نقل از شرکت آب منطقه‌ای اصفهان ذکر کرده و در ادامه نوشته است که اصفهان هم‌اکنون اُفت شدید منابع آب زیرزمینی را تجربه می‌کند و کسری مخزن منابع آب زیرزمینی در این استان حدود ۱۳ میلیارد مترمکعب برآورد شده است. بر اساس این گزارش، سطح آب‌های زیرزمینی اصفهان در دراز‌مدت به صورت میانگین سالانه ۳۹ سانتی‌متر کمتر می‌شود.

ایرنا هم در گزارشی دیگر به نقل از جهانگیر عابدی، استاد دانشگاه صنعتی اصفهان، نوشته است که از ۳۱ دشت اصفهان، ۲۷ دشت در منطقه ممنوعه و بحرانی قرار دارند.

ایسنا هم در توصیف وضعیت منابع آبی اصفهان می‌نویسد: «نرخ سالانه فرونشست زمین در اصفهان ۱۸.۵ سانتی‌متر است. در سال ۹۵ فقط دو درصد مساحت استان بالغ بر دو‌هزار‌و ۹۰۰ کیلومتر‌مربع درگیر فرونشست زمین بود که حالا طبق آخرین مطالعات، حدود ۱۰ هزار کیلومتر‌مربع مساحت استان، یعنی ۱۰ درصد آن به‌صورت خطرناک و بسیار جدی درگیر فرونشست شده است». این رسانه در ادامه می‌نویسد: «بر اساس آمارها، بیش از ۴۰ هزار حلقه چاه مجاز در استان اصفهان وجود دارد که سالانه بیش از ۳.۵ میلیارد مترمکعب آب برداشت می‌کنند و حدود ۲۱ هزار حلقه چاه غیرمجاز وجود دارد که بالای ۱۰ هزار حلقه آن غیرفعال و متروکه شده‌اند. در این شرایط، آبخوان‌های آب زیرزمینی پتانسیل و توانی برای برداشت منابع آب نداشتند و در واقع آبی در آبخوان وجود نداشته است».

‌اصفهان پنجمین مصرف‌کننده آب کشاورزی کشور

با‌این‌حال، متهم ردیف اول بحران آب در ایران، کشاورزی است؛ کشاورزی منسوخ و بی‌حساب‌و‌کتاب که بنا بر اعلام وزارت نیرو، نزدیک به ۹۰ درصد منابع آب کشور را می‌بلعد.

اخیرا علی‌اکبر کاظمی، مشاور وزیر نیرو، به تسنیم گفته است: «در ایران سالانه صد میلیارد مترمکعب مصرف آب داریم که قریب ۹۰ درصد آن در بخش کشاورزی، شش درصد در بخش شرب و بقیه در بخش صنعت مصرف می‌شود». در واقع بخش صنعت چیزی کمتر از مصرف آب آشامیدنی و حدود چهار درصد منابع آب کشور را مصرف می‌کند.

مرکز آمار ایران گزارش می‌دهد که مساحت اراضی زراعی استان اصفهان شامل آبی و دیم، بر اساس اطلاعات سال ۱۴۰۰، نزدیک به ۳۶۰ هزار هکتار است و مساحت باغ‌ها و قلمستان‌های استان ۶۸ هزار هکتار است.

این گزارش توضیح می‌دهد که استان اصفهان ۵.۸ درصد از ۸۲ میلیارد مترمکعب آب مصرفی بخش کشاورزی در کل کشور را به خود اختصاص داده و از این لحاظ پنجمین استان مصرف‌کننده آب بخش کشاورزی است.

در این میان، استان اصفهان یکی از تولیدکنندگان محصول آب‌بر برنج بوده است و جالب اینکه بر اساس اعلام سازمان جهاد کشاورزی اصفهان، در گذشته این استان حدود ۲۲ هزار هکتار برنج داشت. برای درک وسعت شالیزارهای برنج در اصفهان کافی است که گفته شود مساحت این شالیزارها حدود یک‌سوم مساحت باغ‌های اصفهان بوده است! هرچند هم‌اکنون سازمان جهاد کشاورزی اصفهان تأکید دارد که به دلیل نبود آب، مساحت این شالیزارها به سه تا چهار هزار هکتار کاهش یافته است.

با تمام این اوصاف‌ اما ارزش صادرات محصولات کشاورزی و دامی اصفهان بنا بر اعلام جمشید اسکندری، معاون توسعه بازرگانی و صنایع جهاد کشاورزی اصفهان، در یک سال اخیر حدود ۲۲۵ میلیون دلار بوده است.

‌مصرف آب کشاورزی اصفهان 340 برابر فولاد مبارکه

بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، استان اصفهان ۵.۸ درصد از ۸۲ میلیارد مترمکعب آب مصرفی بخش کشاورزی در کل کشور را به خود اختصاص داده و از این لحاظ پنجمین استان مصرف‌کننده آب بخش کشاورزی است. به این ترتیب، میزان آب مصرفی کشاورزی در استان اصفهان نزدیک به چهار‌میلیارد‌و 756 میلیون مترمکعب است.

در مقابل، شرکت فولاد مبارکه اصفهان گزارش می‌دهد که میزان برداشت آب خام فولاد مبارکه از زاینده‌رود فقط 14 میلیون مترمکعب است و فولاد مبارکه حدود نیمی از آب مورد نیاز خود را از فرایند بازچرخانی آب و تصفیه پساب تأمین می‌کند. نکته درخور توجه این است که شرکت فولاد مبارکه برای فرایند تصفیه پساب مورد نیاز خود، تصفیه‌خانه‌ای در مجتمع فولاد مبارکه ایجاد کرده است و علاوه بر این، بخشی از انرژی برق مورد نیاز خود را نیز از نیروگاه‌های خورشیدی و بادی متعلق به مجتمع فولاد مبارکه تأمین می‌کند. به عبارت دیگر، میزان مصرف آب در کشاورزی اصفهان چیزی حدود 340 برابر شرکت فولاد مبارکه است که حدود یک‌سوم فولاد کشور را تأمین می‌کند. شرکت فولاد مبارکه همچنین گزارش می‌دهد که بنا دارد تا سه سال آینده میزان برداشت آب خود را از زاینده‌رود به صفر برساند.

بر اساس اعلام انجمن تولیدکنندگان فولاد، میزان صادرات سالانه فولاد ایران بین 9 تا 11 میلیون تن است که این میزان صادرات سالانه حدود شش میلیارد دلار درآمد ارزی دارد.

بر اساس اعلام محمد‌یاسر طیب‌نیا، مدیرعامل فولاد مبارکه، در اردیبهشت امسال، میزان صادرات فولاد مبارکه در سال گذشته نزدیک به دو میلیون تن بوده است.

با این حساب باید گفت ارزش صادرات فولاد مبارکه سالانه به حدود یک میلیارد دلار می‌رسد. این در حالی است که بنا بر اعلام جمشید اسکندری، معاون توسعه بازرگانی و صنایع سازمان جهاد کشاورزی اصفهان، ارزش صادرات محصولات کشاورزی و دامی این استان در یک سال اخیر حدود ۲۲۵ میلیون دلار بوده است.

به این ترتیب، باید گفت در حالی که ارزش صادرات فولاد مبارکه نزدیک به 4.5 برابر ارزش صادرات محصولات کشاورزی و دامی این استان است، میزان مصرف آب در بخش کشاورزی این استان حدود 340 برابر شرکت فولاد مبارکه است.

نکته دیگر اینکه در شرایطی که میانگین جهانی مصرف آب فولاد حدود 3.3 مترمکعب است، این نرخ برای فولاد مبارکه به 2.2 مترمکعب رسیده است؛ بنابراین مصرف آب در شرکت فولاد مبارکه پایین‌تر از میانگین جهانی است.

گذشته از این، شرکت فولاد مبارکه تلاش کرده است هزینه انتقال 200 میلیون مترمکعب آب از دریای عمان به اصفهان را پرداخت کند. هرچند برخی کارشناسان محیط زیست معتقد هستند که انتقال آب از دریای عمان کاری غیراصولی است و می‌تواند هزینه تمام‌شده آب مصرفی را افزایش دهد، اما مسئولان شرکت فولاد مبارکه به «شرق» می‌گویند چاره‌ای جز این نمانده است و امکان انتقال صنعت عظیم فولاد اصفهان به مجاورت ساحل دریای عمان دشوار و تقریبا غیرممکن است و انتقال آب از دریای عمان به اصفهان منطقی‌تر به نظر می‌رسد.

با‌این‌حال، بخش دیگری از کارشناسان نیز اعتقاد دارند با تعطیلی بخشی از کشاورزی سنتی، پرهزینه و کم‌درآمد اصفهان، می‌توان اوضاع منابع آب این استان را تا حدی سر‌و‌سامان داد که شاید نیازی به انتقال آب از دریای عمان هم نباشد.