مدیریت منابع آب و آنچه در دولت‌های نهم و دهم گذشت

روز پنجشنبه 13 مهر 1402 سفر محمود احمدی‌نژاد به کشور گواتمالا برای حضور و سخنرانی در کنفرانس مدیریت منابع آبی خبرساز شد. این سفر و البته عنوان تخصصی کنفرانس یادآور عملکرد دولت‌های نهم و دهم در مدیریت منابع آبی ایران بود. ۲۵ شهریور ۱۳۹۰ احمدی‌نژاد رئیس‌جمهور وقت در اجتماع مردم اردبیل گفت: 500 سال پیش هم وضعیت دریاچه ارومیه همین بود... خشک‌شدن ارومیه، هر 500 سال اتفاق می‌افتد... در دوره‌های 500‌ساله، وضعیت دریاچه ارومیه به صورت کنونی درمی‌آید؛ یعنی گودالی پر‌شده از نمک. همان موقع کارشناسان متعدد بارها گفته‌اند برداشت بی‌رویه آب رودخانه‌هایی که به این دریاچه می‌ریزند و احداث 88 سد بزرگ و کوچک روی رودخانه‌های حوضه آبریز این دریاچه، باعث شد دریاچه ارومیه تبدیل به گودالی از نمک شود و با ادامه این وضعیت، توفان نمک برای ساکنان مناطق اطراف این گودال، مشکلات متعدد سلامتی ایجاد کرد. رئیس‌جمهور وقت در ادامه سخنانش در شهریور 1390، درباره دریاچه ارومیه افزود: «با منطقی یا غیر‌منطقی‌بودن انتقال آب از ارس به ارومیه کاری نداریم؛ اما آنچه مهم است، اینکه هنوز نتوانسته‌ایم از سهم برداشت‌شده خود از ارس درست استفاده کنیم». رئیس‌جمهور وقت در اولین سفر از چهارمین دور مسافرت‌های خود به مراکز استان‌ها، در اردبیل و در جمع مردم و مسئولان این استان که مخالف انتقال آب ارس به دریاچه ارومیه هستند، این سخنرانی را انجام داد. موسوی، نماینده وقت اردبیل، در مجلس آن موقع گفت «با اجرای طرح انتقال آب رودخانه ارس به دریاچه ارومیه بخش کشاورزی استان اردبیل نابود می‌شود».

پس از سال آبی خشک 1390-1389 با وجود افزایش تعداد چاه‌ها و براساس‌این برداشت عادی آب، هم شارژ سفره آب زیرزمینی و هم برداشت‌ها به میزان درخورتوجهی کاهش یافت. این نشان می‌دهد که فشارهای شدیدی بر ذخایر آب‌های زیرزمینی ایران در نتیجه برداشت شدید انسان‌ها در سال‌های گذشته از آب زیرزمینی وجود دارد. سال ۹۰ محمود احمدی‌‌نژاد، رئیس دولت وقت، در سفر به فیروزکوه گفت: «مناطق ممنوعه دیگر یعنی چه؟ این زمین‌ها دکان وزارت نیرو است و هرکس هر کجا توانست، چاه حفر کند» و در اندک مدتی حفاری چاه به سه برابر رسید و هزاران هزار حلقه چاه در مدتی اندک در ایران حفر شد. بیلان منفی برداشت آب از زمان انقلاب تا سال 1384 منفی ٤٥‌ میلیارد مترمکعب بود؛ اما در هشت ‌سال دولت‌های نهم و دهم ٧٥‌ میلیارد مترمکعب به آن اضافه شد. 4 شهریور 1396 دبیر اجرائی طرح احیا و تعادل‌بخشی آب‌ها، گفت فرایند رسیدگی به چاه‌های غیرمجاز بسیار پیچیده و زمان‌بر است و علت هم مصوباتی است که بین سال‌های ٨٦ تا ٩٢، به تصویب رسید. سرآمد این تخلفات، به ترتیب در استان‌های مازندران، گیلان و آذربایجان غربی و شرقی رخ داد. مصوبه دولت برای توسعه بخش کشاورزی در دولت دهم و قانون اعطای مجوز برای چاه‌های غیرمجاز قبل از سال ٨٥، حرص و ولع را برای حفر چاه غیرمجاز زیاد کرد و به‌همین‌خاطر حدود ٧٠ درصد چاه‌های غیرمجاز کشور در بین سال‌های ٨٦ تا ٩٢ حفر شده است... . قانون سال ٤٧ سخت‌گیرانه‌تر از قانون توزیع عادلانه آب در ماده ٤٥ قانون آب است که برای تخلفات آبی، مجازات تعیین کرده. اصلا تناسبی بین جرم و مجازات وجود ندارد».

در 18 شهریور 1392 و در آغاز دولت حسن روحانی، چیت‌چیان وزیر وقت نیرو در اولین مصاحبه تلویزیونی‌اش گفت: «... در شرایط فعلی ایران حدود 1.5 برابر متوسط جهانی در بخش کشاورزی آب مصرف می‌کند. در‌حال‌حاضر بیش از 92 درصد آب مصرفی کشور در بخش کشاورزی، شش درصد در بخش شرب و دو درصد در بخش صنعت استفاده می‌شود... تراز آب‌های زیرزمینی ایران منفی شده است؛ از‌این‌رو حدود 11 میلیارد مترمکعب در سال برداشت اضافه بر ظرفیت از منابع آبی زیرزمینی انجام می‌گیرد که این مسئله موجب شده زمین فرونشست داشته باشد و برای همیشه امکان ذخیره آب در لایه‌های بخش‌های فرونشسته از بین برود... سدهای در دست مطالعه بر روی حوضه آبریز دریاچه ارومیه متوقف خواهد شد و احتمال این وجود دارد که سدهای در دست ساخت نیز متوقف شود».

اکنون و به‌ویژه در 12 سال گذشته دریاچه‌ها و تالاب‌های متعدد و بیشتری خشک شده و می‌شوند و تنش شدید آبی در سراسر کشور احساس می‌شود. چنین شرایط خشکسالی ناشی از فعالیت‌های انسان و نمونه‌هایی از «خشکسالی‌های انسانی» است که به تنش آبی منجر می‌شود. کوته‌بینی و مدیریت ناپایدار زمین و آب، وضعیت خشکسالی انسانی همراه با برداشت زیاد آب نسبت به منابع تجدیدپذیر آب‌های زیرزمینی موجود در حوضه‌های اصلی ایران را ایجاد کرده است. تعداد چاه‌های ثبت‌شده -قانونی- از حدود 400 هزار حلقه در سال 1381 به حدود 800 هزار حلقه در سال 1394 افزایش یافت. یکی از دلایل این موضوع آن بود که دولت اول احمدی‌نژاد به بسیاری از افرادی که چاه‌های عمیق غیرقانونی حفر کرده بودند، مجوز داد و چاه آنها قانونی اعلام شد! دولت‌های نهم و دهم مهم‌ترین اشتباه‌شان افزایش سطح مطالبات مردم با دمیدن در تنور تقاضای عمومی برای توسعه، آب و کشاورزی در‌عین‌حال تنش آبی در بیشتر مناطق ایران بود. به‌این‌ترتیب مردم دولت‌های همان موقع و دولت‌ها را تحت فشار گذاشته و می‌گذارند تا برای ساکت‌کردن چنین مطالباتی مجوز حفر چاه‌های عمیق جدید صادر کند یا به چاه‌های غیرقانونی بیشتری مجوز دهد و آنها را قانونی تلقی کند یا برای کنترل بحران رو به طرح‌های انتقال آب بیاورد. با وجود افزایش روزافزون تعداد چاه‌ها، به دلیل ازبین‌رفتن بسیاری از سفره‌های آب زیرزمینی در دو دهه گذشته برداشت آب‌های زیرزمینی به دست انسان‌ها در بیشتر مناطق ایران کاهش یافته است. به آن معنا که در برخی حوضه‌ها، ذخایر آب‌های زیرزمینی به سطحی از بحران رسیده که در آنها برداشت آب به دلیل تخلیه پیشاپیش آب‌های زیرزمینی محدود می‌شود.