توسعه زلزله‌شناسی ایران، 33 سال بعد از زلزله منجیل

31 خرداد ۱۴۰۲ زمین‌لرزه ۱۳۶۹، 33ساله می‌شود. وقتی زمین‌لرزه منجیل با بزرگای ۷.۳ رخ داد، مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران کانون آن را در کوه‌های دیلمان تعیین کرد و سازمان زمین‌شناسی آمریکا کانون آن را در دریای کاسپین مشخص کرد. البته زلزله در شمال منجیل رخ داده بود و همین شهر بیشترین تخریب را متحمل شد. آن زمان زنده‌یاد مهندس علی‌اکبر معین‌فر، اولین مهندس زلزله ایران، به هم‌نسلی‌های نگارنده آموخت که نام زلزله باید به نام محل (شهر) بیشترین آسیب و خرابی‌های زلزله باشد. ایران از سال 1336 -سال جهانی ژئوفیزیک- از همکاری‌های بین‌المللی زلزله‌شناسی سود برده است. این همکاری برای توسعه و ارتقای این رشته علمی در دانشگاه تهران در سال ۱۳۳۷ به تأسیس مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران انجامید.

در تأسیس مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران همکاری‌ها با ژاپن و آلمان و سپس با ایالات متحده آمریکا به منظور توسعه پنج ایستگاه ملی و یک آرایه لرزه‌نگاری محلی پریودبلند در نزدیکی تهران -ILPA- بود. پنج ایستگاه اصلی لرزه‌نگاری آنالوگ در تهران (۱۳۳۷)، شیراز (۱۳۴۲)، تبریز (۱۳۴۴)، کرمانشاه (۱۳۴۴) و مشهد (۱۳۴۶) برای ثبت زمین‌لرزه‌ها و ارائه گزارش به دولت مستقر شد. شبکه ملی لرزه‌نگاری به‌عنوان عضوی از شبکه جهانی استاندارد لرزه‌ای (WWSSN) توسعه یافت. سه ایستگاه در شیراز، تبریز و مشهد به ابزارهای شبکه جهانی استاندارد WWSSN مجهز شدند. هر ایستگاه شبکه جهانی استاندارد شامل سه لرزه‌نگار پریودکوتاه، سه لرزه‌نگار پریودبلند، یک کنسول زمان‌بندی و نیرو و تجهیزات پشتیبانی مختلف بود که از شرکت آمریکایی ژئوتکنیکال گارلند تگزاس سفارش داده شد. در سال ۱۳۵۴، آرایه پریودبلند ایران (ILPA)، یک آرایه دایره‌ای با هفت ایستگاه لرزه‌نگاری دیجیتال دورن‌چاهی از طرف سازمان زمین‌شناسی ایالات متحده در جنوب غربی تهران و با مسئولیت و نگهداری مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران تأسیس شد. رکوردهای ثبت‌شده در ایلپا موجود است. در اواخر دهه 1950، دانشمندان، دیپلمات‌ها و سیاست‌گذاران آمریکایی دریافتند که توسعه علم زلزله‌شناسی برای کشف و شناسایی آزمایش‌های تسلیحات هسته‌ای زیرزمینی شوروی بسیار مهم است. در نتیجه، دولت آیزنهاور یک برنامه تحقیق و توسعه جامع در زلزله‌شناسی را آغاز کرد که به‌عنوان پروژه «ولا یونیفرم» شناخته می‌شد. پروژه ولایونیفرم حمایت سالانه دولت فدرال از زلزله‌شناسی ایالات متحده را بیش از 30 برابر افزایش داد. با وجود این حمایت دولتی، زلزله‌شناسان دانشگاهی کنترل خود را بر رشته خود از دست ندادند و به‌ طور فعال در توسعه رشته خود مشارکت کردند.

در شش دهه گذشته زمین‌لرزه‌های ایران ازجمله ۱۳۴۱ بوئین‌زهرا (7.2)، ۱۳۵۷ طبس (7.4)، ۱۳۶۹ منجیل (7.3) و ۱۳۸۲ بم (6.5) از مرگ‌بارترین سوانح جهان شناخته می‌شوند. از اوایل سال ۱۳۷۰، توسعه شبکه باند پهن با فناوری پیشرفته از طرف مؤسسه/پژوهشگاه بین‌المللی مهندسی زلزله و زلزله‌شناسی (IIEES) آغاز شد که پایش لرزه‌خیزی ایران را با کیفیت بالا موجب شد. در ایران عمده فعالیت‌های مربوط به پایش زلزله در مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، شبکه لرزه‌نگاری پهنای باند پژوهشگاه زلزله و شبکه شتاب‌نگاری مرکز تحقیقات راه مسکن و شهرسازی انجام می‌شود. توسعه شبکه شتاب‌نگاری از سال ۱۳۵۲ و با کوشش‌های زنده‌یاد مهندس معین‌فر آغاز شد. در سال 1973/ ۱۳۵۲ خرید دستگاه‌های شتاب‌نگاری بر اساس ابزار دقیق شناخته‌شده در کالیفرنیا، ایالات متحده آمریکا آغاز شد. هم‌زمان تلاش برای ساخت دستگاه شتاب‌نگاری زیر نظر زنده‌یاد معین‌فر و آزمایشگاه دانشکده مهندسی مکانیک دانشگاه صنعتی شریف شروع شد که منجر به ساخت دستگاه شتاب‌نگاری آر-دیتا شد. اکثر بیش از 15 هزار رکورد شتاب‌نگاری سه‌مؤلفه‌ای به‌دست‌آمده از زلزله‌های ایران از ۱۳۵۲ تا امروز با استفاده از چنین فناوری استفاده حاصل شده است. دانشمندان ایرانی در دو دهه اخیر شبکه شتاب‌سنجی را بهبود بخشیده‌اند.

پس از زلزله پنجم دی‌ماه ۱۳۸۲ بم ایران که بیش از 30 هزار قربانی بر جای گذاشت، نتایج پژوهش‌های انجام‌شده از سوی دانشمندان ایرانی و غیرایرانی از جنبه‌های مختلف بر روی زلزله بم منتشر شد. در زمینه علوم و مهندسی زلزله آموختن از زمین‌لرزه فاجعه‌بار در هر کشور بخشی از «آموزش از زلزله» در سطح بین‌المللی تلقی می‌شود. علوم زلزله، به‌ویژه زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، در طول 60 سال گذشته، به‌ویژه پس از زلزله بوئین‌زهرا، در ۱۰ شهریور ۱۳۴۱ در جنوب قزوین و زلزله ۳۱ خرداد ۱۳۶۹ منجیل توسعه فراوانی در ایران یافته است. ایجاد و توسعه رشته‌های زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله به‌عنوان رشته‌های علمی نوین با تجربه تحقیقاتی ایرانیان و بر پایه مطالعات صورت‌گرفته در ایران در سه دهه اخیر نسل جدیدی از متخصصان در زمینه زمین‌لرزه را پرورش داده که کیفیت بالای دانش و تخصص آنها نه‌تنها در ایران بلکه نزد ایرانیان مهاجری که در مهم‌ترین مراکز علمی جهان مشغول به کار شده‌اند، شاخص و برجسته است. به‌این‌ترتیب متخصصان زلزله ایران توانستند در شرایط برابر با همتایان غربی خود در شبکه‌های بین‌المللی علمی همکاری کنند. همه این تلاش‌ها هنگامی مثمر‌ثمر خواهد بود که شاهد فجایع و ویرانی‌های گستره‌ای نظیر زمین‌لرزه‌های ششم فوریه ۲۰۲۳ قهرمان‌مرش در جنوب ترکیه نباشیم.