لرزه‌خیزی پیرامون دریاچه ارومیه
در ساعت 3:51 بامداد 13 مهر 1401 زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 5.6 در هفت‌کیلومتری جنوب شرق خوی، آذربایجان شرقی رخ داد. ارزیابی اولیه این زلزله را کم‌ژرفا -با ژرفای حدود 8 تا 10 کیلومتر- و سازوکاری امتدادلغز نشان می‌دهد.
در ساعت 3:51 بامداد 13 مهر 1401 زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 5.6 در هفت‌کیلومتری جنوب شرق خوی، آذربایجان شرقی رخ داد. ارزیابی اولیه این زلزله را کم‌ژرفا -با ژرفای حدود 8 تا 10 کیلومتر- و سازوکاری امتدادلغز نشان می‌دهد. با توجه به روند گسل سیه‌چشمه-خوی که شمال غربی-جنوب شرقی است (که در ادامه روند سامانه گسله شمال تبریز قرار گرفته)، به نظر میرسد که همین گسل با جنبشی امتدادلغز راست‌گرد و مؤلفه کوچک‌تر فشاری، مسبب رخداد زلزله بامداد 13 مهر 1401 بوده است. زلزله خوی با حدود 250 مصدوم تا چهار ساعت بعد از رخداد، تلفات جانی (کشته) نداشته؛ ولی خسارت‌های مادی از قبیل آسیب به منزل‌های مسکونی وارد کرده است. منطقه پیرامون دریاچه ارومیه لرزه‌خیزی بالایی دارد. در این ناحیه روندهای شمالی-جنوبی غرب دریاچه ارومیه (مانند گسل‌های پیرانشهر، سرو و ارومیه) با گسل‌های سامانه گسله شمال تبریز (با راستای شمال غرب-جنوب شرق) در منطقه شمال دریاچه ارومیه تلاقی می‌کنند. میزان لغزش سالانه حدود 4 تا 5 میلی‌متر در سال بر روی پهنه گسله سیه‌چشمه-خوی برآورد شده است. مطالعات تحلیل خطر زلزله نشان می‌دهد که این پهنه -محدوده خوی- حدودا هر 800 سال می‌تواند یک زمین‌لرزه با بزرگای 7 تجربه کند. هنوز زمین‌لرزه با بزرگای 7 قبلی روی این پهنه گسله معرفی نشده؛ ولی زمین‌لرزه‌های با بزرگای کمتر در 1840 و 1843 در همین پهنه رخ داده‌اند.
زمین‌لرزه‌های قطور آذربایجان غربی (4/12/98) نیز با دو رخداد یکی با بزرگای 5.8 در راستای گسل سلماس و دومی حدود 10 ساعت بعد در ساعت 19:30 با بزرگای 6 در راستای گسل باش‌قلعه (که بین ترکیه و ایران امتداد دارد) شاخص‌اند. ۲۸ آبان 98 و ۲۷ بهمن 98 در همین منطقه زلزله‌هایی با بزرگای ۴.۷ رخ داد. گسل زمین‌لرزه‌ای زلزله بامداد 4/12/98 قطور با راستای شمال شرق-جنوب غرب و سازوکاری کششی، یک تلاقی با روند گسل با راستای شمال غرب-جنوب شرق در جنوب قطور دارد که موجب زلزله عصر 4/12/98 با بزرگای 6 شد. در واقع به نظر میرسد جنبایی گسل در زلزله اول، موجب تحریک گسل متلاقی با آن و رخداد زلزله دوم با بزرگای 6 شده باشد. این همان روندی است که در ادامه به سلماس میرسد و موجب زمین‌لرزه‌های 16 و 17 اردیبهشت 1309 سلماس هم شد. این تلاقی‌ها از نظر تحریک رخداد زمین‌لرزه‌های اصلی بعدی همواره از نگاه زلزله‌شناسان حائز اهمیت فراوان‌اند.
در ۱۷ اردیبهشت سال ۱۳۰۹ در ساعت ۲:۰۴ بامداد زمین‌لرزه ویرانگری با بزرگی ۷.۲ رخ داد که موجب تخریب وسیع شهر سلماس و روستاهای اطرافش شد. روز قبل از زلزله اصلی سلماس، ساعت ۱۱ صبح شانزدهم اردیبهشت 1309، زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 5 رخ داد. پیش‌لرزه صبح شانزدهم اردیبهشت به هشت روستا و همچنین دیلمقان آسیب رساند و ۲۵ نفر را کشت. پس از آن دستور تخلیه ساکنان صادر شد و به‌همین‌دلیل تلفات زمین‌لرزه اصلی که سحرگاه ۱۷ اردیبهشت رخ داد، به دو هزار نفر محدود شد. این موضوع با هوشمندی استاندار و فرمانداران وقت امکان‌پذیر شد که با همان زلزله با بزرگای 5 در میانه روز شانزدهم اردیبهشت، دستور تخلیه مردم را صادر کردند. وقتی زمین‌لرزه نیمه‌شب هفدهم اردیبهشت رخ داد، اکثر مردم بیرون از ساختمان‌ها بودند. انتظار می‌رفت در زمین‌لرزه اصلی، اگر پیش‌لرزه‌ای در کار نبود و تصمیم پیشگیرانه اجرا نشده بود، بسیار فراتر از این تعداد کشته می‌شدند. در این زلزله، دیلمقان، کهنه‌شهر و روستاهای اطراف به کلی تخریب شـدنـد. بعـد از زلزلـه، در شمـال‌‌غربی ویرانـه‌های دیـلمـقان، شـهری جدیـد به مـهندسی اسدالله خاور با مشورت مهندسان آلمانی احداث شد که از آن روز به بعد به نام شاهپور نامیده شد.
قطعات گسل زمین‌لرزه‌ای سلماس در نزدیکی شهر سلماس و مجاورت روستای ملحم و در محل گورستان مسیحیان آشوری، به صورت یک افتگاه گسله با ارتفاع حدود دو تا چهار متر، هنوز بعد از 90 سال دیده می‌شود. امروزه جمعا در طول حدود ۱۶ کیلومتر می‌توان این گسل زمین‌لرزه‌ای را دنبال کرد و نگارنده در بازدیدهای سال 1373، 1392، 1393 و 1395 به بررسی میدانی این گسل پرداخته است.
از نظر تاب‌آوری، شهرهای مرزی ایران و ترکیه شبیه هم هستند و در وان ترکیه شهرک‌هایی مثل مسکن مهر در ایران وجود دارد که بعد از زمین‌لرزه اول آبان 1390 وان با بزرگای 7.2 و 26 مرداد 1391 ورزقان آذربایجان شرقی از آنها بازدید کردیم.
از سوی دیگر نکته مهم و جدیدتری نیز باید مورد توجه قرار گیرد: خشک‌شدن دریاچه ارومیه بر لرزه‌خیزی گسل‌های اطراف دریاچه مؤثر است. از سال 1375 به بعد ۲۰ میلیارد مترمکعب آب دریاچه ارومیه از دست رفت و در سال‌های بعد از 1392، به‌ویژه در سال پرباران 1398 حدود 1 تا ۳ میلیارد آب دوباره به این دریاچه بازگشت، و البته در سال‌های آبی 99-1400 و 1400-1401 مجددا خشکسالی شدید در این پهنه تجربه شد.
به نظر میرسد که چنین تغییرات محیطی به لحاظ فیزیکی منجر به تغییرات استرس در این ناحیه و تحریک گسل‌ها می‌شود. شبکه لرزه‌نگاری آذربایجان از 1374 در محدوده دریاچه ارومیه احداث شده است، که اولین شبکه محلی جدید در سال‌های بعد از انقلاب در ایران است. با مطالعه داده‌های لرزه‌خیزی و تغییرات دریاچه ارومیه، به یک روند تغییرات و ارتباط بین این دو پدیده می‌رسیم. این کاری است که نگارنده از نیمه دهه 90 در ایران پیگیری می‌کند. مسئله بسیار مهم است؛ چرا‌که باید بفهمیم با تغییرات آب دریاچه ارومیه چه تغییراتی در محیط پیرامون آن قابل رخ‌دادن است.
