رنگ‌ها در بازخوانی گذشته

شهرزاد رویائی

آیا عروسک با مجسمه تفاوت دارد؟ شاید این سؤال یکی از نخستین سؤالاتی باشد که هنگام تماشای نمایشگاه روزبه نعمتی‌شریف با عنوان «سیاه‌بازی» در گالری سو به ذهن تماشاگر خطور می‌کند؛ نمایشگاهی که نعمتی‌شریف 34 اثرش را با نگاهی به‌ سنت قدیمی نمایش‌های سیاه‌بازی در ایران به‌ نمایش گذاشته است. روزبه نعمتی‌شریف در‌این‌باره می‌گوید: «فضای آثار من نمایشی نیستند، با این تصور این‌ موضوع به ذهن مخاطب خطور می‌کند که من شخصیتی نمایشی را در آثارم به‌ تصویر کشیده‌ام. سیاه جایگزین عامه مردم در اجتماع است و شخصیتی رک‌گو و طناز است و انتقاد مردم را در قالب طنز، هزل یا شوخی به پادشاه منتقل می‌کند؛ انگار میانجی مابین قدرت و مردم است. من از این ویژگی سیاه استفاده کردم».

سنت نمایشی سیاه‌بازی از سنت‌های نمایشی کهن‌ ایرانی است که ریشه در آیین‌های مرتبط با نوروز دارد. گفته می‌شود که این شکل نمایشی احتمالا در دوره صفوی پا گرفته؛ اما در دوران قاجار و پس از آن به اوج خود رسیده و سپس با ظهور اشکال نمایش مدرن در ایران به‌تدریج به حاشیه رانده شده یا در اشکال نوین به‌ حیاتش ادامه داده است.

همین تلفیق و بهره‌گیری هنرمند از نمایش‌های سیاه‌بازی باعث شده تا نمایشگاه او از دیگر نمایشگاه‌های مجسمه در ایران متفاوت شود. او در این زمینه می‌گوید: «در این نمایشگاه با حجم سیال کمتر سروکار داریم و در قیاس با نمایشگاه قبلی من با سکون بیشتر مواجه می‌شویم. فرم‌ها صنعتی و بی‌روح هستند. من در درون این فرم‌ها فضایی را یافتم که به‌ فضای معماری و فضاسازی سنتی ما نزدیک است و با افزودن آیکونی که از تئاتر و سنت‌های نمایشی می‌آید سنت و مدرنیسم را به‌ شکلی به هم پیوند زدم. این التقاط به نظر خودم نو است».

جاوید رمضانی، منتقد هنری و مرمتگر آثار هنری درباره نسبت میان عروسک و مجسمه در آثار روزبه نعمتی‌شریف می‌گوید: «آثار ایشان حس‌و‌حالی از سنت نمایشی دارد و تداوم سنت کارگاه عروسک‌سازی را به‌ نمایش می‌گذارد که از پدر به او به‌ ارث رسیده است. او این عروسک‌ها را دچار استحاله کرده و آنها را به سمت فضای جدیدتری برده است. این هنرمند با انسجام بیشتری روی فضای سنت و گذشته کار می‌کند و گذشته را بازخوانی کرده است. به‌ نظر من استفاده و تلفیق هنرمند از رسانه‌های مختلف کار و بیان او را نو می‌کند و انسجامی تازه به آثارش می‌دهد».

در آثار جدید هنرمند مرز میان نقاشی، نقش‌برجسته و مجسمه شکسته شده و هنرمند با این فرم‌ها و درک ما از آنها بازی کرده است. نعمتی‌شریف در‌این‌باره این‌طور توضیح می‌دهد: «این آثار جایی بینابین نقاشی، نقش‌برجسته و حجم قرار می‌گیرند. در نمایشگاه من از همه این رسانه‌ها و قابلیت‌های‌شان بهره برده‌ام و فضایی بینابین‌شان خلق کرده‌ام و تمایل داشتم تا در فضای خلأ میان آنها کار کنم.

اما فارغ از تکنیک و شیوه اجرائی، این مجسمه‌ساز به مضمون آثارش هم اهمیت می‌دهد و مبنا و پس‌زمینه خلق آثارش را اجتماعی می‌داند و ازاین‌رو خشونت را بخشی از وضعیت اجتماع می‌داند: «پس‌زمینه آثار من اجتماعی است و خشونت یک وضعیت اجتماعی است. نمایشگاه پیشین من مشخصا درباره خشونت بود؛ اما آثار این نمایشگاه مستقیما به این مضمون نمی‌پردازد، مضامینی مانند مبارزه، مغلوب‌شدن، وقتی جنگی در میان باشد، خشونت هم جزئی از این جنگ است. جنگ مداوم برقرار است و هیچ‌کس برنده یا بازنده قطعی این جنگ نیست؛ بلکه هرکس که برنده است، می‌تواند به‌ همان اندازه هم شکست‌خورده باشد».

رمضانی با تأکید بر مضمون خشونت در آثار نعمتی‌شریف تأکید می‌کند؛ او در این زمینه این‌چنین توضیح می‌دهد: «نمایشگاه پیشین این هنرمند بر محور خشونت استوار بود و این‌بار او بر خشونتی تأکید می‌کند که به‌ شکل پنهان در جهان در حال وقوع است؛ اما در نمایشگاه پیشین ایشان جای گویش بومی و تجربه زیستی کودکی خالی بود. حالا نعمتی‌شریف با استفاده از یک شخصیت نمایشی و افزودن تجربیات کودکی فضا را نو کرده است. فکر می‌کنم که این انسجام بسیار حائز اهمیت است. فضایی که هنرمند دیده و در این آثار نمایش داده به او امکان داده تا کاتارسیس یا نوعی تخلیه اجتماعی را به‌ نمایش بگذارد. مضمون آثار در تضاد با رنگ‌های شاد به‌خوبی جلوه‌های بصری اغوا‌کننده را نمایش می‌دهد؛ اما می‌تواند پر از ترس، وحشت و درگیری باشد و اضطراب بار هستی را در این آثار به نمایش می‌گذارد. با این نظر نه‌فقط مخاطب می‌تواند این آثار را به‌عنوان آثاری زیبا نگاه کند، در‌عین‌حال هنرمند به او نشان می‌دهد که می‌تواند به کودکی رجوع کند».

همکاری هنرمند با گالری سو و مواجهه بازدیدکنندگان با نمایشگاه از موضوعات مهم مرتبط با هنرمند است. او در این زمینه می‌گوید: «من به فضای بزرگی برای نمایش آثارم نیاز دارم که گالری سو این فضا را در اختیارم می‌گذارد. در‌عین‌حال من توصیه‌پذیر نیستم و گالری سو در کارم دخالت نمی‌کند و فضای این آثار جدید است و هنوز به‌خوبی جا نیفتاده است. حتی مخاطب هدف هم ممکن است شگفت‌زده شود؛ اما سواد لازم برای مواجهه با این شکل از مجسمه هنوز به‌ اندازه کافی نیست».