تجربه تفکیک از مبدأ در شیراز
تفکیک از مبدأ یکی از استراتژیک‌ترین بخش‌های مدیریت پسماند است؛ یکی به لحاظ اینکه به‌صورت مستقیم با خدما‌ت‌گیرندگان در ارتباط است و دیگر اینکه از هر جهت بر روی سایر بخش‌های مدیریت پسماند تأثیر دارد.
دکتر آزاده بینائی، رئیس اداره برنامه‌ریزی و توسعه سازمان مدیریت پسماند شهرداری شیراز: تفکیک از مبدأ یکی از استراتژیک‌ترین بخش‌های مدیریت پسماند است؛ یکی به لحاظ اینکه به‌صورت مستقیم با خدما‌ت‌گیرندگان در ارتباط است و دیگر اینکه از هر جهت بر روی سایر بخش‌های مدیریت پسماند تأثیر دارد. علاوه بر اینها تفکیک از مبدأ می‌تواند با کاهش گازهای گلخانه‌ای، کاهش استفاده از زباله‌سوز و روانه‌شدن پسماندها به محل دفن و ذخیره‌کردن آب و تغییرات اقلیم تأثیر داشته باشد. سازمان مدیریت پسماند از سال 1369 در قالب شهرداری مناطق و معاونت خدمات شهری فعالیت خودش را آغاز کرد، اما به صورت رسمی از سال 1377 یعنی 25 سال پیش فعالیت خودش را آغاز کرد و به عنوان اولین شهر، شیراز مدیریت یکپارچه پسماندها را داشت و در سال 87 هم که نام آن به «سازمان مدیریت پسماند» تغییر کرد.
در شهر شیراز به صورت کلی سه جزء ویژه در تفکیک مورد بررسی قرار می‌گیرد:
- بخش تر
- بخش خشک
- بخش ویژه خطرناک که شامل بخش الکترولیک و خطرناک خانگی می‌شود.
در شهری همچون شیراز روزانه با 10 تن پسماند آلی تفکیک‌شده، 100 تن پسماند خشک قابل بازیافت، 20 تن پسماند پزشکی و 700 تن پسماند مخلوطی که در حال حاضر عمدتا پسماند آلی هستند، مواجه هستیم. با تجربه موفق اجرای این طرح در شیراز می‌توانم بگویم که اجرای موفق تفکیک از مبدأ به چند پیش‌فرض ضروری نیاز دارد.
اولین مسئله وجود طرح‌های بالادستی مثل طرح جامع و طرح تفصیلی است. از آنجایی که اجرای موفق هر طرحی نیاز به بودجه و تخصیص اعتبارات دارد، ردیف دوم بودجه هفت‌گانه ما به این موضوع اختصاص پیدا کرده است. همین‌طور ما از سال 93 بهای تمام‌شده خدمات را در تمام زمینه‌ها ازجمله بحث بازیافت و تفکیک از مبدأ مشخص کردیم؛ یعنی اینکه به ازای هر کیلوگرم چه هزینه‌ای پای شهرداری می‌افتد.
مسئله دیگر این است که در ساختار تشکیلاتی هر حوزه باید مسئله تفکیک از مبدأ دیده شود. در اداره پسماند شیراز این مسئله در قالب سه اداره تنظیف، تفکیک، جمع‌آوری و حمل‌ونقل پسماند دیده شده است. همچنین از سال 97 هم کمیته‌ای تحت این موضوع با ذی‌نفعان از تمام واحدها تشکیل شده و به صورت ماهانه جلساتی برگزار می‌شود.
از سوی دیگر در اولویت‌های پژوهشی سازمان مسئله تفکیک از مبدأ دیده شده و از آنجایی که هر نوع تصمیم‌گیری نیازمند انجام آنالیز پسماند است، از سال 97 آنالیز پسماندهای خشک صورت می‌گیرد که داده‌های آن برای ترسیم اقدامات هر سال بسیار کاربردی است.
در حال حاضر چهار شیوه در شهر شیراز در حال اجراست. مراجعه خودروها منزل به منزل با 160 خودرو، جمع‌آوری پسماند در معابر توسط پیمانکار، تحویل از شهروند در ایستگاه‌های اطلاع‌رسانی یا مبادله پسماند به تعداد 63 ایستگاه و استفاده از اپلیکیشن هوشمندی به نام «سِوا».
برنامه‌های زمان‌بندی‌شده‌ای هم برای جمع‌آوری زباله‌ها در اختیار شهروندان قرار گرفته است که در ابتدا به آنها اعلام می‌کرد ماهانه و بعد هر 14 روز یک بار برای جمع‌آوری زباله تفکیک‌شده به خانه‌ها مراجعه می‌شد. در حال حاضر به صورت هفت‌روزه برای بخش مسکونی و برای اصناف هفته‌ای دو مرتبه جمع‌آوری توسط خودروها انجام می‌شود.
بخش دیگری که تجربه موفقی در شیراز داشت، موضوع تهیه کمپوست‌های خانگی است که در این بخش تمرکز روی منازل ویلایی است و در حال حاضر به صورت پایلوت در حال اجراست. در حال حاضر یک بیوکمپوستر هم در سازمان داریم که پسماند کارکنان را به کود تبدیل می‌کند. همچنین یک بیوکمپوستر خانگی دوکیلوگرمی هم تهیه شد که در واقع فست‌بیوکمپوستر است و در مدت 48 ساعت می‌تواند کمپوست را تهیه کند که در اختیار شهروندان ما قرار داده شده است.
برای انجام کارهای فرهنگ‌سازی در زمینه مدیریت پسماند هم مجتمع آموزشی بازیافت را تأسیس کردیم. همچنین برنامه‌هایی که برای کودکان در نظر گرفته شده، جشنواره طلای کثیف برای دانش‌آموزان، جشنواره جمع‌آوری کاغذها و مبادله کاغذ در پایان سال تحصیلی که آن را به صورت سالانه برگزار می‌کنیم.
ما در شیراز از سال 1377 که با صفر درصد تفکیک از مبدأ شروع کردیم و در حال حاضر به عدد تفکیک ۱۰ درصدی رسیدیم. از نظر عددی در حال حاضر روزانه 110 تن پسماند خشک تفکیک از مبدأ را داریم.
اما مهم‌ترین مشکلاتی که ما در شهری چون شیراز داریم، یکی اتحادیه‌ای تحت عنوان «علافان و آسیاب‌داران» است که به گونه‌ای زباله‌گردها را تحت پوشش خودش قرار داده و در مسیر تفکیک زباله اخلال ایجاد می‌کند. در واقع این یک سیستم موازی در کنار ما بود و خوشبختانه امسال ما موفق شدیم در قراردادهای جدیدمان از این دوستان در کنار خودمان استفاده کنیم که هم ما بتوانیم آنها را پوشش دهیم و هم فعالیت بهتری داشته باشیم. موضوع بعدی مسئله‌ای است که مشکلی ملی است؛ اینکه در این زمینه قانون داریم و ضمانتی برای اجرای قانون نداریم.
در موضوعات فرهنگی هم باید اشاره کنم که سیستم‌های تشویقی ما خیلی مناسب نیستند. برای مثال در حال حاضر اگر کسی ۱۰ کیلو زباله به یک کانکس تحویل دهد یک قالب صابون می‌گیرد! همچنین ماشین‌آلاتمان برای کل شهر اگر همه شهروندان بخواهند تفکیک را انجام بدهند، کافی نیستند. از سوی دیگر ما کمپوسترها را رایگان در اختیار مردم قرار می‌دهیم ولی چون خانه‌ها کوچک شده کسی چندان علاقه‌ای برای انجام این کار ندارد و این ایده در حال حاضر موفقیت‌آمیز نیست.
