بیمه زلزله برای خانه‌های ایرانی

خانه‌های بسیاری از مردم در شهر خوی و روستاهای اطراف آن در سه زمین‌لرزه 13 مهر، 28 دی‌ماه و هشتم بهمن 1401 (به‌ویژه زمین‌لرزه آخر) خراب شده است. البته این رخدادها موجب تلفات سه کشته شد، ولی وضع عجیبی بعد از چنین رخدادهایی در خوی مشاهده شد: تعداد خانه‌های خراب‌شده زیاد است و تلفات انسانی چندان زیاد نیست. حتی تلفات کم، موجب شد تا در سطح مدیریتی ابتدا باور آنکه خانه‌های زیادی خراب شده است، راحت نباشد. این‌چنین زمین‌لرزه‌هایی نشان از نوع دیگر از آسیب در جامعه امروز دارد؛ خرابی ساختمان‌ها خیلی زیاد و تلفات کم. آیا بیمه زلزله می‌تواند به عنوان راه‌حل «انتقال ریسک» به کار آید؟

زلزله در ایران تحت پوشش استاندارد بیمه‌نامه‌های صاحبان خانه یا مشاغل نیست. پوشش سایر انواع خساراتی که ممکن است ناشی از زلزله باشد، مانند آسیب آتش‌سوزی و فوران ناشی از ترکیدگی لوله‌های گاز و آب، با بیمه‌نامه‌های استاندارد خانه و مشاغل ارائه می‌شود. بیمه زلزله دارای فرانشیز است، عموما به صورت درصدی و نه مبلغ مشخص. حق بیمه همچنین بر اساس مکان، بیمه‌گر و نوع ساختاری که تحت پوشش قرار می‌گیرد، بسیار متفاوت است. به‌طور کلی، ساختمان‌های قدیمی‌تر از ساختمان‌های جدید هزینه بیشتری برای بیمه دارند. سازه‌های اسکلت‌چوبی معمولا نرخ‌های پایین‌تری نسبت به ساختمان‌های آجری دارند؛ زیرا تحمل بهتر تنش‌ها در این نوع سازه‌ها قابل انتظار است. مناطق در پهنه‌های 1 تا 3، یا 1 تا 5 برای احتمال وقوع زلزله درجه‌بندی می‌شوند و این ممکن است در نرخ‌های بیمه ارائه‌شده در آن مناطق منعکس شود. توانایی کمی‌سازی قرارگرفتن در معرض خطر زلزله، پیش‌نیاز مدیریت مالی مؤثر ریسک زلزله و ابزاری برای ارزیابی هزینه‌ها و منافع رویکردهای مختلف کاهش ریسک و انتقال ریسک به بازارهای سرمایه بیمه و باز‌بیمه (reinsurance) است. توسعه نقشه‌ها و مدل‌های ریسک زلزله، ازجمله عوامل تلفات ثانویه، باید برای بهبود ارزیابی مواجهه‌های بالقوه تشویق شود. سرمایه‌گذاری دولت در بهبود دسترسی به داده‌ها در مورد سازه‌ها و شرایط خاک، رویدادهای تاریخی و درک فرایندهای زلزله می‌تواند سهم مهمی در بهبود دقت نقشه‌ها و مدل‌ها و در نتیجه ارزیابی قرارگرفتن در معرض خطر زلزله داشته باشد. تلفات و خسارات ناشی از زلزله به‌ویژه برای کشورهای در‌حال‌توسعه‌ای مانند ایران بسیار مخرب و آسیب‌زاست. ترتیبات بیمه و بیمه اتکایی که توسط دولت حمایت می‌شوند، به سطوح بالاتر بیمه زلزله، به‌ویژه در کشورهایی که با سطوح بالای ریسک زلزله مواجه هستند، کمک می‌کند. دولت باید با رویکرد یکپارچه مدیریت مالی ریسک زلزله را با استفاده از منابع عمومی محدود با طیف وسیعی از ابزارهای سیاستی قابل اجرا کند. یک رویکرد جامع برای مدیریت مالی ریسک زلزله مستلزم هماهنگی مؤثر در سراسر دولت، با هدف رسیدگی به آسیب‌پذیری‌های مالی ناشی از قرارگرفتن در معرض ریسک زلزله است. بدهی‌های احتمالی مربوط به زلزله برای امور مالی عمومی را می‌توان با ارزیابی دقیق مقرون‌به‌صرفه بودن رویکردهای مختلف برای مدیریت ریسک، کاهش دامنه کمک‌های مالی و ترتیبات بیمه (اتکایی) عمومی و با به حداکثر رساندن سهم ریسک منتقل‌شده به بخش خصوصی به حداقل رساند. بیمه‌های معمولی تحت عنوان بیمه زلزله به مالکان خانه، خسارات ناشی از زلزله را پوشش نمی‌دهد. بسیاری از شرکت‌های بیمه در سطح بین‌المللی بیمه زلزله‌ها را در دهه 90 میلادی متوقف کردند؛ زیرا پیش‌بینی‌ها حاکی از آن بود که یک زلزله بزرگ به‌طور بالقوه می‌تواند آنها را ورشکست کند. اگر زلزله بیاید، اکثر خانه‌ها خسارتی را متحمل می‌شوند که از فرانشیز بیمه آنها فراتر نمی‌رود، به این معنی که حتی با وجود نرخ‌های بالای بیمه، صاحبان خانه‌های بیمه‌شده پولی از بیمه‌نامه خود برای رسیدگی به خسارت دریافت نمی‌کنند. در بیمه بخشی از خسارت را خود فرد یعنی بیمه‌گذار باید پرداخت کند که به آن فرانشیز می‌گویند. بعضی مؤسسات بیمه بزرگ بین‌المللی مانند «مونیخ‌ری» ریسک موجود را در نظر می‌گیرد و در طرح‌هایی که برای مقاوم‌سازی ساختمان‌ها در برابر زلزله و بهبود امنیت مالی مردم که از طریق بیمه طراحی شده است، مشارکت می‌کند. پرهزینه‌ترین فاجعه طبیعی تمام دوران‌ها، فاجعه هسته‌ای فوکوشیما در سال 2011 در ژاپن در پی زلزله و سونامی پس از زلزله 11 مارس 2011 (20 اسفند 1389) رخ داد. تلفات ناشی از زلزله نه‌تنها با پارامترهای زلزله (بزرگا، فاصله، دوام جنبش) بلکه به دلیل ویژگی‌های ساختمان‌های آسیب‌دیده تعیین می‌شود: نوع طراحی، نوع ساختمان، ارتفاع، عدم تقارن در پلان طبقه و ارتفاع، تشدید امواج لرزه‌ای در اثر خاک‌های نرم، قرارگیری در حوزه نزدیک گسل یا بر روی گسل فعال. زلزله‌های شدیدتر همچنین می‌توانند باعث زمین‌لغزش، فروچاله، روانگی (آبگونگی) شوند که می‌تواند تلفات بسیار زیادی ایجاد کند. مهم‌ترین اقدامات پیشگیرانه مربوط به ویژگی‌های طراحی مهندسی برای محافظت از ساختمان‌ها در برابر نیروهای زلزله است. این موضوع در سطح کلان در ایران با آیین‌نامه 2800 و مقررات ملی ساختمان تنظیم می‌شود. هدف بیشتر مقررات مربوط به زلزله در درجه اول حفاظت از جان انسان‌هاست. آنها ثبات و تاب‌آوری ساختمان را در جهت حفظ جان انسان‌ها تضمین می‌کنند و در عین حال می‌پذیرند که ممکن است برخی آسیب‌های مالی رخ دهد. با این حال، نسل جدید آیین‌نامه‌های ساختمانی، مانند مواردی که در ایالات متحده، ژاپن و نیوزیلند مورد استفاده قرار می‌گیرند، تلاش می‌کنند تا آسیب اموال را نیز کاهش دهند. اقدامات برنامه‌ریزی مانند انتخاب مکان‌های مناسب به منظور اجتناب از مناطق در معرض خطر اغلب در آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های استاندارد نادیده گرفته می‌شود. مناطق زیادی با تراکم جمعیت بالا وجود دارد که از نظر فعالیت زلزله‌ای بسیار بالا نیز شاخص هستند. از این نواحی می‌توان به تهران ایران، استانبول ترکیه، توکیو و ازاکا در ژاپن، مکزیکوسیتی مکزیک و پکن چین اشاره کرد. در چنین مناطقی با معرضیت جمعیت و دارایی بسیار زیاد، صنعت بیمه با چالش بزرگی مواجه است؛ این امر اهمیت بیشتری برای به دست آوردن تصوری عینی از میزان معرضیت را نشان می‌دهد. با تعیین دقیق معرضیت می‌توان مناسب‌ترین اقدامات پیشگیرانه را اجرا کرد؛ برای مثال در محاسبات واقعی حق بیمه، کنترل‌های انباشت سرمایه یا تقویت ساختمان‌ها و محدودیت‌های کاربری زمین. بیمه زلزله عموما به عنوان مکملی برای پوشش سنتی بیمه آتش‌سوزی انجام می‌شود. فرانشیزهای قابل توجه برای محدودکردن غرامت و انباشت خسارت پیش‌شرط بیمه‌پذیری ریسک زلزله است. در مقایسه با توفان باد، زلزله (مانند سیل) تنها به سطح پایینی از نفوذ بیمه در سطح جهانی رسیده است. به‌ویژه کشورهای فقیرتر به منظور کاهش اثرات مالی زلزله و تسریع در بازسازی، به افزایش گسترده بیمه زلزله نیاز دارند. برای کمک به تحقق این امر، «مونیخ‌ری» از سال 2007 در جهت مدل جهانی ریسک زلزله در تلاش بوده است. یک مدل جامع ریسک برای کشور امکان برآورد پتانسیل‌های زیان و مزایای اقدامات پیشگیری از خسارت و در نهایت افزایش قابلیت بیمه‌شدن را فراهم می‌کند. چنین ابتکاری پیش از این به‌ویژه برای کشورهای در‌حال‌توسعه وجود نداشته است.

بیمه پارامتریک

افزایش سریع اثر و خسارت سوانح طبیعی در دهه‌های اخیر بر اقتصادها، به‌ویژه در مناطق آسیب‌پذیر، ذی‌نفعان را ترغیب می‌کند تا راه‌حل‌های نوآورانه‌ای را که شامل انتقال ریسک می‌شوند، ترویج دهند. تعیین حداکثر تلفات احتمالی برای رویدادهای زلزله در ناحیه‌های با پتانسیل بالای لرزه‌خیزی به‌ویژه در منطقه شهری با بیشترین تمرکز جمعیت و در نتیجه بالاترین معرضیت بسیار مهم است. بیمه پارامتریک این پتانسیل را دارد که به عنوان ابزاری برای نوآوری در صنعت بیمه به کار رود. چالش‌های فزاینده مرتبط با آسیب‌پذیری جوامع انسانی و دارایی‌های آنها در برابر سوانح طبیعی با بیمه‌های فعالی معمولا قابل برخورد نیست. نیاز به افزایش انعطاف‌پذیری جوامع آسیب‌پذیر در برابر سوانح طبیعی با بیمه پارامتریک (یا بیمه مبتنی بر شاخص) قابل پاسخ است. بیمه‌نامه‌های پارامتریک، محصولاتی هستند که زمانی پرداخت می‌شوند که زلزله با شدت لرزش زمین بیمه‌شده در مکان مشخصی مواجه شود یا از آن فراتر رود و بیمه‌شده متحمل خسارت شود. این بیمه معمولا ظرف 30 روز پس از یک رویداد پرداخت می‌شود. بیمه پارامتریک معمولا شامل پوشش گسترده است به نحوی که پرداخت‌ها را می‌توان برای جایگزینی دارایی، هزینه‌های تعمیر، هزینه‌های تجاری، درآمد ازدست‌رفته، هزینه‌ها و کمک‌های کارکنان یا هر هزینه دیگری که بیمه‌گذار در پی وقوع فاجعه با آن مواجه می‌شود، استفاده کرد. برای اثبات خسارت، تأیید ساده مبلغ خسارت، با امضا از سوی مأمور بیمه‌گذار پس از توافق با شرایط و نهایی‌شدن قیمت، الزام‌آور است. ویژگی‌های اصلی این بیمه عبارت‌اند از اینکه غرامت سریع است و وجه نقد بلافاصله پرداخت می‌شود. ضمنا در صورت وقوع، پرداخت تضمین شده است. ریسک زلزله در کشورهایی مانند ترکیه، مکزیک و شیلی و اخیرا در یونان نیز تحت پوشش این نوع بیمه قرار می‌گیرد که سابقه خسارت قابل توجهی با تأثیر این ریسک و تلاش برای کاهش آسیب‌پذیری جامعه نشان می‌دهد. در سال 2011، بانک جهانی برنامه‌ای را با عنوان «تسهیلات بیمه پارامتریک جهانی» با هدف حمایت از بیمه پارامتریک معرفی کرد و یک ابزار مالی برای ارتقای آن ایجاد کرد. تسهیلات بیمه ریسک سوانح کارائیب بیمه‌نامه‌های پارامتریک را برای کمک به کشورهای کارائیب در سال 2007 ایجاد کرد تا خسارت‌های مالی سوانح طبیعی را محدود کند. از سال 2015 در چین اولین بیمه تأخیر پرواز به عنوان یک بیمه پارامتریک ارائه شد که تا سقف ۳۰۰ یوان (۴۰ دلار آمریکا) پرداخت می‌شود. مؤسسه اروپایی «سوئیس‌ری» در سال 2017 یک بیمه پارامتریک ایجاد کرد که بیمه‌گر اتکایی آن را «اولین محصول بیمه هشدار توفان، برای کسب‌وکارهای فعال در هنگ‌کنگ» نامید. AXA نیز با ایجاد بخش پارامترهای جهانی مشتریان را در برابر مخاطرات اقلیمی در حال ظهور بیمه می‌کند. برای کشورهای در‌حال‌توسعه با کمبود منابع که مشکلاتی را در فرایند تأمین مالی واکنش به سوانح طبیعی دارند، مشارکت بخش خصوصی نیز به عنوان یک راه‌حل مهم است. با وجود مزایای این محصول، تقاضا برای محصولات بیمه پارامتریک هنوز کمتر از حد انتظار است. به نظر می‌رسد احتمال کم و در عین حال پیچیدگی این نوع ریسک‌ها از دلایل تقاضای کم برای محصول بیمه پارامتریک است. برای ریسک‌های با احتمال کم و اثر زیاد -در مورد بیشتر سوانح طبیعی- روند مدیریت ریسک سوانح تمرکز بر هماهنگی چند حوزه ریسک‌های منطقه‌ای و ملی و ایجاد محصولات بیمه‌ای نوآورانه است. این امر ممکن است با بیمه پارامتریک محقق شود. بیمه پارامتریک به‌طور فزاینده‌ای به عنوان ابزاری برای پوشش خسارات ناشی از وقوع سوانح طبیعی مختلف مورد نیاز است.

آینده بیمه  زلزله

در ژانویه 1994، هنگامی که زلزله نورتریج، زلزله 6.7 ریشتری جنوب کالیفرنیا را لرزاند و باعث خسارت 26.4 میلیارد دلاری شد، صنعت بیمه در نهایت بیش از خسارتی که در زلزله جمع‌آوری کرده بود، خسارت ناشی از این زلزله را پرداخت کرد. حق بیمه در 30 سال گذشته درحالی‌که هیچ شرکت بیمه‌ای ورشکسته نشد، برخی از آنها بسیار به ورشکستگی نزدیک شدند. برای بازیابی توان مالی خود و آمادگی بهتر برای زلزله بعدی، بیشتر بیمه‌گران شروع به محدودکردن حوزه قرارگرفتن در معرض زلزله کردند. علاوه‌براین، بیشتر بیمه‌گران هم برای افزایش نرخ و هم افزایش در فرانشیزها از 10 درصد فعلی به 15 درصد یا بیشتر درخواست دادند. این امر بحرانی را آغاز کرد که در اواسط سال 1996 حیات بازار مسکن این ایالت را تهدید و خروج دولت از رکود را متوقف کرد. بیمه زلزله یک محصول بیمه زلزله نوآورانه که انعطاف مالی در مواجهه با سختی‌ها را بلافاصله پس از زلزله می‌دهد، ناشی از خسارات فیزیکی نه‌تنها از وقفه در کسب‌وکار و هزینه‌های اضافی مختلف است. با توجه به فرایند تعدیل خسارت، مشتریانی که در معرض زلزله قرار می‌گیرند اغلب با کمبودهایی در پوشش بیمه‌نامه‌های سنتی خود مواجه می‌شوند؛ جایی که پوشش بیمه زلزله ما وارد می‌شود. به علاوه، 90 روز اول پس از وقوع یک فاجعه، حیاتی‌ترین زمان برای کمک به آنهاست. پس از وقوع زلزله، نقشه‌های لرزش زمین (ShakeMap) به ما امکان می‌دهد شدت لرزش زمین را در نزدیک‌ترین نقطه به مکان یا مکان‌های بیمه‌گذار محاسبه کنیم. این بیمه‌نامه بر اساس شدت رویداد و زمانی که بیمه‌شده آن را تجربه می‌کند، پرداخت می‌شود.