فروچاله‌های جدید و ریسک‌های جدید تهران

فروچاله ایجادشده در تقاطع بزرگراه باکری و آبشناسان در منطقه حصارک کن در شمال‌ غرب تهران در 14 اردیبهشت 1401، اتفاقی جدی در نزدیکی محل فروچاله شهران بر روی تونل در حال حفر خط 6 مترو در 28 خرداد 1395 و انفجار خط لوله گاز بود. محل فروچاله جدید در محل تلاقی بزرگراه شهید باکری، مسیر جنوب به شمال با ورودی به بزرگراه شهید آبشناسان شرق رخ داد و حفره‌ای به حجم نشست چهار در چهار مترمربع و عمق ۴.۵ متر ایجاد شد. محل فروچاله شهران تحت اثر عملیات حفر تونل مترو کن ایجاد شد. به نظر می‌رسد فروچاله اردیبهشت 1401 آبشناسان نیز در نزدیکی محدوده حفاری مترو و البته در پهنه خاک دستی جابه‌جاشده به دلیل احداث بزرگراه‌های این منطقه رخ داده است. خط ۶ متروی تهران دارای ۲۷ ایستگاه مصوب است که تاکنون ۱۳ ایستگاه آن به بهره‌برداری رسیده و تلاش برای افتتاح ۱۴ ایستگاه باقی‌مانده در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ ادامه دارد. از سوی دیگر محدوده بزرگراه آبشناسان محل گذر مترو در حال ساخت خط 10 مترو تهران نیز هست. این خط از شهریور ۱۳۹۹ کلنگ‌زنی و عملیات اجرائی آن در ٢٢ اردیبهشت ١۴٠٠ آغاز شد. این خط ۴۳ کیلومتر امتداد خواهد داشت و با بیشتر خطوط متروی تهران (خط ۱ و ۳ تا ۷) تقاطع خواهد داشت و از ایستگاه متروی فلکه سوم تهرانپارس متقاطع با توسعه شرقی خط ۴ متروی تهران شروع شده و تا محدوده بلوار کوهستان به سمت بزرگراه نیایش متمایل و در امتداد بزرگراه آبشناسان، شهران و بلوار کوهسار، با خط ۶ مترو تهران در ایستگاه متروی کوهسار تقاطع می‌یابد. فروچاله فرورفتگی‌ای در زمین است که زهکشی سطح خارجی طبیعی ندارد. هنگام بارندگی، تمام آب در داخل چاله باقی می‌ماند و معمولا به زیر سطح تخلیه می‌شود. فروچاله یعنی در نقطه‌ای از شــهر به دلیل عملیاتی که انجام می‌شود مثل ساختن تونل‌های زیرزمینی برای مترو و فاضلاب، گودالی درست شود. اتفاقی که اخیرا در بزرگراه آبشناسان رخ داد البته با پدیده فرونشست بطئی و ناحیه‌ای متفاوت است. یکی دیگر از علت‌های این پدیده، برداشت مصالح دانه‌ای، حفاری و گودبرداری‌های غیرمجاز و غیراصولی در مناطقی است که باعث تغذیه طبیعی آب‌های زیرزمینی دشت می‌شوند. فروچاله‌ای که در سال ۹5 در شهران ایجاد شد با انفجار لوله گاز نیز همراه بود. ریزش مرگبار یک تونل متروی در حال ساخت در تهران به مسئله‌ای تکراری در این شهر تبدیل شده است. نظارت مستمر فرونشست در مجاورت فروچاله‌ها می‌تواند به پیشگیری و کاهش پیامدهای آن کمک کند. افزایش چشمگیر تغییر شکل عمودی در چند سال گذشته قبل از تشکیل فروچاله قابل پایش است. فروچاله‌ها در «زمین کارستی» در سنگ‌های کربناته زیر سطح زمین رخ می‌دهد که با آب‌های زیرزمینی در حال گردش موجب انحلال آنها می‌شوند. سنگ‌های محلول می‌تواند شامل بسترها و گنبدهای نمکی، گچ، سنگ آهک و سایر سنگ‌های کربناته باشد. سازند لار در 80کیلومتری شمال شرق تهران و در نزدیکی روستای پلور در جاده هراز عمده‌ترین و گسترده‌ترین بیرون‌زدگی سنگ‌های آهکی تحت اثر رخدادهای زمین‌ساختی قرار گرفته و با سامانه گسله لار جابه‌جا شده است. سد مخزنی لار در سال 1359 بر روی این آهک‌ها و در نزدیکی محل تلاقی رودخانه‌های لار و دلیچای آبگیری شد. گسترش کارست با فعالیت سامانه آتشفشانی دماوند مرتبط است. وجود غارهای کارستی انحلال سنگ آهک با آب‌های سطحی با قابلیت انحلال زیاد را نشان می‌دهد. هنگامی که آب حاصل از بارندگی در خاک به سمت پایین حرکت می‌کند، این نوع سنگ‌ها شروع به حل‌شدن می‌کنند. این باعث ایجاد فضاهای زیرزمینی و غارها می‌شود. بخشی از نزولات جوی روی سطح زمین فرود می‌آید و آب‌های زیرزمینی را دوباره شارژ می‌کند. ساخت مترو به‌ویژه خطوط شمال شهر تهران که در سال‌های اخیر سرعت نیز گرفته است، امکان رخداد فروچاله‌های بیشتری را فراهم کرده و به‌تدریج حوادثی از این نوع را در سال‌های آینده خواهیم دید. اجتناب از این رخدادها، با سخت‌گیری در مقررات ایمنی و البته پایش مستمر تغییرات در سطح زمین در محدوده ساخت مترو امکان‌پذیر خواهد بود.