گسل‌های مرگ‌بار

 از صبح 17 بهمن 1401 دو زمین‌لرزه با بزرگای بیش از 7.5 در جنوب ترکیه و در نزدیکی مرز سوریه فاجعه آفریدند. زلزله اول ساعت 4:17 صبح با بزرگای 7.8 در فاصله 30‌کیلومتری غرب غازیانتپ ترکیه با جمعیت یک‌میلیون‌و 65 هزار نفر و 108 کیلومتری شمال غربی حلب سوریه با جمعیت یک‌میلیون‌و 602 هزار نفر و زلزله اصلی دوم در 65 کیلومتر شمال شرقی قهرمان مراش Kahramanmaraş، با جمعیت 376 هزار نفر به وقت محلی در ساعت 13:24:49.6 رخ دادند. سازوکار زلزله اول امتداد لغز و زلزله دوم هم امتداد لغز با مؤلفه فشاری است و بیم آن می‌رود که بناهای نیمه‌خراب در زلزله اول، در زلزله دوم و در حین آن فروریخته باشند. زلزله دوم میانه روز رخ داد و طبیعی است که بر اثر زلزله اول اکثر مردم بیرون از ساختمان‌ها بوده‌اند، بنابراین احتمالا تلفات ناشی از زیر سقف ماندن افراد جان به در برده از زلزله اول کمتر است. اولین زمین‌لرزه با زلزله 1939 ارزنجان به عنوان قوی‌ترین زلزله ثبت‌شده ترکیه در تاریخ، بزرگای یکسانی دارد. از نظر میزان تخریب نیز این ویرانگرترین زمین‌لرزه‌ای است که از زمان زمین‌لرزه ایزمیت در 17 آگوست 1999 (26 مرداد 1378) در این کشور رخ داده است. زلزله اول10 دقیقه بعد با پس‌لرزه با بزرگای 6.7 Mw همراه شد. از نظر توالی زمین‌لرزه‌ها نیز شایان توجه است که زلزله دوم 9 ساعت بعد در شهر قهرمان‌مرعش (قهرمان‌مراش) رخ داده است. تلفات چند هزار نفره از این دو رخداد قابل انتظار است. مکان اولیه زمین‌لرزه در مجاورت یک اتصال سه‌گانه بین ورقه‌های آناتولی، عربی و آفریقا قرار دارد. سازوکار و مکان زلزله با زلزله‌هایی که در ناحیه گسل آناتولی شرقی یا منطقه گسل تراگذر بحرالمیت رخ داده است، مطابقت دارد. گسل آناتولی شرقی با جابه‌جایی ترکیه به سمت غرب به دریای اژه و گسل تراگذر بحرالمیت با حرکت سمت شمال ورقه عربی نسبت به ورقه‌های آفریقا و اوراسیا (آناتولی) تطبیق دارد. گسل آناتولی شرقی یک گسل ترانسفورم چپ‌گرد به طول 700 کیلومتر است که مرز بین ورقه‌های آناتولی و عربی را تشکیل می‌دهد. نرخ لغزش گسل از شرق با 10 میلی‌متر در سال به سمت غرب کاهش می‌یابد که در آن یک تا چهار میلی‌متر در سال است. این گسل با زمین‌لرزه‌های بزرگی در سال‌های 1789 با بزرگای 7.2، 795 با بزرگای 7.0 ،1872 با بزرگای 7.2، 1874 با بزرگای 7.1، 1875 با بزرگای 6.7، 1893 با بزرگای 6.7 و 2020 با بزرگای 6.8 شناخته می‌شود. در این زمین‌لرزه‌ها بخش‌هایی از گسل گسیخته شده است. دوره بازگشت حدود 150 سال برای زلزله‌های M 6.8-7.0.، دوره بازگشت 414-917 سال برای زلزله‌های M 7.0-7.4 

برآورد شده است. در منطقه‌ای که ششم فوریه 2023 دو زلزله در آن رخ داد از نظر لرزه‌خیزی از سال 1970 تاکنون تنها سه زمین‌لرزه به بزرگی 6 یا بزرگ‌تر در 250‌کیلومتری کانون زلزله اول رخ داده است. بزرگ‌ترین آنها، با بزرگای 6.7 در شمال شرقی زمین‌‌لرزه اول ششم فوریه و در تاریخ 24 ژانویه 2020 رخ داده است. همه این زمین‌لرزه‌ها در امتداد یا در مجاورت گسل آناتولی شرقی رخ داده است. علی‌رغم سکون نسبی لرزه‌ای ناحیه مرکزی در ششم فوریه، جنوب ترکیه و شمال سوریه در گذشته زلزله‌های قابل توجه و مخربی را تجربه کرده‌اند. حلب در سوریه چندین بار در طول تاریخ توسط زمین‌لرزه‌های بزرگ ویران شد. زلزله 7.1 در سال 1138 و زلزله 7 ریشتری در سال 1822 در حلب رخ داده‌اند، برآورد تلفات زلزله 1822 بین 20هزار تا 60 هزار نفر است. زلزله اول در نزدیکی شهر غازیانتپ در عمق 18‌کیلومتری زمین رخ داد و آثار تخریبی عظیمی بر جای گذاشت. زلزله ارزنجان در دسامبر 1939 حدود 30 هزار نفر را در شمال شرقی ترکیه کشت و به حدود 116هزارو 720 ساختمان آسیب رساند. شرایط آب‌و‌هوایی بسیار سرد منطقه عملیات امداد و نجات را مختل کرد. پس از زلزله 1939، این کشور شاهد پنج زلزله دیگر از سال 1942 تا 1967 بود و پس از آن زلزله بزرگ آگوست 1999 رخ داد. در روز تأسف‌بار 17 آگوست 1999، زمین‌لرزه‌ای به بزرگای 7.4 در نزدیکی شهر ایزمیت حدود 16 هزار کشته و حدود 250 هزار نفر بی‌خانمان بر جای گذاشت و میلیاردها دلار خسارت به مرکز صنعتی ترکیه وارد شد. زمین‌لرزه 23 اکتبر 2011 در استان وان 650 کشته بر جا گذاشت و هزاران ساختمان را در ارجیش، وان و دیگر شهرهای اطراف تخریب کرد. در سال 2020، سازمان مدیریت بحران و اضطرار ترکیه –‌آفاد‌– گزارش داد که بیش از 33 هزار زمین‌لرزه از‌جمله 322 زلزله با بزرگی 4.0 و بالاتر را ثبت کرده است. حدود یک‌سوم این کشور از‌‌جمله مناطق اطراف شهرهای بزرگ استانبول و ازمیر و منطقه آناتولی شرقی در معرض خطر بالای زلزله قرار دارد. بیشتر ترکیه بر روی ورقه زمین‌ساختی آناتولی واقع شده است که بین دو ورقه اصلی اوراسیا و آفریقا و یک ورقه کوچک به نام عربی قرار دارد. با جابه‌جایی ورقه‌های بزرگ‌تر آفریقا و عربی، ترکیه به معنای واقعی کلمه فشرده می‌شود، در‌حالی‌که ورقه اوراسیا مانع هر حرکت به سمت شمال می‌شود. بنابراین، ترکیه بر روی چندین گسل قرار دارد. گسل آناتولی شمالی، جایی که ورقه‌های آناتولی و اوراسیا به هم می‌رسند از جنوب استانبول تا شمال شرقی ترکیه امتداد دارد. گسل شرق آناتولی حدود 650 کیلومتر از ارتفاعات شرقی ترکیه تا دریای مدیترانه امتداد دارد، از آنجا به سمت جنوب می‌چرخد و به انتهای شمالی سامانه بزرگ شکستگی‌هایی می‌رسد که ورقه‌های آفریقا و عربی را از هم جدا می‌کند. با وجود تلاش و پیشرفت ترکیه مدرن برای تاب‌آوری در برابر زلزله، ترکیه برای رویارویی با زلزله ناآماده باقی مانده است. بسیاری از ساختمان‌های استانبول -‌مدرن‌ترین و توسعه‌یافته‌ترین شهر کشور‌- مطابق با استانداردهای ایمنی در برابر زلزله ساخته نشده‌اند. فقر کلی کشور نیز عاملی برای تعداد زیاد مرگ‌و‌میر در زلزله است. تورم این کشور در دسامبر 2022 پس از رسیدن به بالاترین حد در 24 سال اخیر در ماه اکتبر به 64.2 درصد رسید. درگیری‌های مداوم بین پ‌ک‌ک و ارتش ترکیه نیز بسیاری از روستایی‌ها را مجبور به ترک خانه‌ها و زمین‌های خود و اسکان مجدد در شهرها و شهرستان‌ها در اقامتگاه‌های موقت کرده است. این خانه‌ها هنگام وقوع زلزله به‌راحتی تخریب می‌شوند. ترکیه میزبان 3.6 میلیون پناه‌جوی سوری است که بیشترین تعداد پناه‌جویان در جهان را از این درگیری‌ها در جهان دارد. با سرازیر‌شدن آنها به ترکیه، استانداردهای ایمنی فراموش شده است و آنها به سادگی به سقف بالای سر خود بسنده می‌کنند. به نظر می‌رسد زمین‌لرزه‌های 17 بهمن 1401 ترکیه در یکی از آسیب‌پذیرترین مناطق خاورمیانه، باری مضاعف بر مردمی محروم و به‌شدت آسیب‌پذیر در دو سوی مرز ترکیه و سوریه است.