«واگنر» زیر ذره‌بین

تلفات روسیه در جنگ اوکراین، گروه شبه‌نظامیان متحد مسکو را نیز با چالش روبه‌رو کرده است. گروه واگنر که از آن به‌عنوان «ارتش شخصی پوتین» هم نام برده می‌شود و در جنگ‌های مختلفی که روسیه در سال‌های اخیر در آنها حضور داشته نقش‌آفرینی کرده‌‌، تلفات سنگینی در جنگ اوکراین متحمل شده است. به گزارش رسانه مستقل «مدوزا» در روسیه، حدود ۴۰ هزار شبه‌نظامی روس گروه واگنر در جریان جنگ اوکراین کشته، مفقود، فراری یا تسلیم شد‌ه‌اند و در‌حال‌حاضر فقط ۱۰ هزار نفر از آنها در جنگ‌ حضور دارند. نیوزویک که گزارش این رسانه را منتشر کرده است، می‌نویسد این ۴۰ هزار نفر بخش چشمگیری از ارتش روسیه را تشکیل می‌دادند و ۲۰ درصد از اسرای روس در جنگ اوکراین از گروه واگنر هستند. اولگا رومانوآ، رئیس یک مؤسسه خیریه روس که با پروژه «حقوق روسی من» همکاری می‌کند، در ویدئویی اعلام کرد زندانیان ناپدیدشده به‌صورت خودکار مرده اعلام می‌شوند؛ در‌حالی‌که در واقعیت، بسیاری از آنها ممکن است صرفا ناپدید شده یا فرار کرده باشند.

خانواده‌های جنگجویان روس گروه واگنر در روسیه برای عزیزانشان مراسم تشییع برگزار کرده‌اند‌ اما سپس برخی متوجه شد‌ه‌اند آنها هنوز در اوکراین زنده‌اند. در یک مورد گزارش شده است که یک زن، تابوتی را از گروه واگنر دریافت کرد‌ اما متوجه شد تابوت خالی است. او گفت: «به ما گفتند نیازی به بازکردن تابوت نیست، زیرا قبل از اعزام مقداری دی‌ان‌ای از افراد گروه می‌گیرند و وقتی اجساد پیدا می‌شوند، آنها را با هم مقایسه می‌کنند». این زن گفت به بازماندگان افراد اطمینان صد درصد داده‌اند که جنازه‌های یافت‌شده متعلق به خود افراد مدنظر است. او همچنین گفت که باور نمی‌کند همسرش به این گروه ملحق شده باشد.

رسانه‌ها در سال ۲۰۲۲ به نحوه مرموز تشکیل این گروه در سال ۲۰۱۴ در جریان درگیری کریمه اشاره کرده بودند. اکنون مشخص شده است این گروه به دست یوگنی پریگوژین، تاجری که یک مرکز تحقیقات اینترنتی را به نام «مزرعه ترول» در روسیه اداره می‌کند، تأسیس شده است. به گزارش ایندیپندنت، ایالات متحده آمریکا اخیرا این گروه را یک «سازمان جنایی فراملی» اعلام کرد و بر مبنای این تصمیم، تمام دارایی‌های این گروه در ایالات متحده مسدود شد. اتحادیه اروپا نیز گروه واگنر را تحریم کرده است. گزارش شده است بسیاری از اعضای این گروه دارای خالکوبی‌های نازی‌ هستند و ظاهرا نام این گروه نیز از روی نام موسیقی‌دان مورد علاقه هیتلر گرفته شده است. اخیرا این جنبش با نماد «پتک» شناخته می‌شود؛ زیرا یکی از اعضای آن که قصد ترک جنگ را داشت، با یک پتک به قتل رسید.

در‌همین‌حال، قانون‌گذاران روسی خواهان تصویب قانونی هستند که انتقاد از این گروه یا جنگجویان آن را جرم تلقی می‌کند. تصویب این قانون تأثیر چشمگیری بر روس‌هایی خواهد داشت که از جنگ اوکراین‌ و رفتار روس‌ها با زندانیان‌ انتقاد می‌کنند یا به مشخص‌نبودن سرنوشت اعضای خانواده‌های خود که در جنگ شرکت کرده‌اند، اعتراض دارند. اعضای گروه واگنر در گذشته به انجام شکنجه، تجاوز و قتل‌های فراقانونی در جنوب صحرای آفریقا متهم شده بودند. همچنین گفته می‌شود اعضای این گروه در جریان برنامه کمک نظامی روسیه در سوریه نیز جنگیده‌اند.

به‌تازگی اقدام واشنگتن در قرار‌دادن این گروه در فهرست «گروه‌های جنایی فراملی» واکنش رئیس واگنر را در پی داشت. رئیس «گروه واگنر» با انتشار نامه کوتاهی خطاب به کاخ سفید، این سؤال را مطرح کرد که این شرکت خصوصی چه جرمی مرتکب شده است؟ این نامه در پی آن منتشر شده است که واشنگتن به‌تازگی تحریم‌های شدیدی علیه این گروه اعمال کرد.

جان کربی،‌ سخنگوی شورای امنیت ملی آمریکا، گفته که واگنر از نیروهای ارتش روسیه در اشغال اوکراین حمایت و به نقش خود در پیشروی‌های جنگی در این تخاصم افتخار کرده است. یوگنی پریگوژین، بنیان‌گذار گروه واگنر، نامه‌ای خطاب به کربی نوشت که در صفحه تلگرام روابط‌عمومی او منتشر شده است. در این نامه می‌خوانیم: «آقای کربی عزیز، لطفا می‌توانید با شفافیت اعلام کنید که گروه واگنر چه جرمی مرتکب شده است؟». کربی گفته بود واگنر «سازمانی جنایی است که مشغول ارتکاب جنایات و نقض گسترده حقوق بشر است».

این در حالی است که کاخ سفید ماه گذشته واگنر را متهم کرده بود که تسلیحاتی را از کره‌شمالی گرفته و به‌ دست نیروهای روسیه در اوکراین رسانده است. وزارت خارجه کره‌شمالی و پریگوژین هر دو این ادعا را تکذیب کردند و بنیان‌گذار واگنر آن‌ را «شایعات و حدسیات» خوانده بود.

نفوذ در آفریقا

واشنگتن پنج سال پیش هم تحریم‌هایی علیه واگنر اعمال کرده بود و در ماه دسامبر نیز با تحریم‌های جدیدی کوشید خرید سلاح توسط این گروه را متوقف کند. اتحادیه اروپا هم در دسامبر ۲۰۲۱ تحریم‌هایی گسترده علیه این گروه اعمال کرد.

اما گروه «واگنر» فعالیت‌هایی بسیار گسترده دارد و علاوه‌ بر دولت روسیه، روابط نزدیکی نیز با دولت‌های سایر کشورها و از‌جمله شمار روزافزونی از دولت‌های کشورهای آفریقایی برقرار کرده است که از نیروهای پیمانکار آن برای مقابله با نیروهای مسلح داخلی، از شبه‌نظامی‌های قومی تا داعش، استفاده می‌کنند. واگنر در‌حال‌حاضر در چندین کشور آفریقایی ازجمله جمهوری آفریقای مرکزی، سودان، موزامبیک و مالی، حضور قاطع دارد. در خاورمیانه نیز نیروهای واگنر حضوری چشمگیر در برخی کشورها از‌جمله در سوریه و لیبی دارند.

با‌این‌حال، پریگوژین، واگنر را نیرویی کاملا مستقل می‌داند که نیروی هوایی، تانک، راکت‌‌ها و توپ‌های خود را دارد. این چهره ۶۱‌ساله نزدیک به ولادیمیر پوتین، رئیس‌ جمهوری روسیه، به‌ دلیل نقش‌داشتن در دخالت در انتخابات‌های آمریکا مورد تعقیب است. پریگوژین نه‌تنها چنین دخالتی را تکذیب نکرده بلکه در ماه نوامبر 2022 گفت این کار را انجام داده است و با افتخار به آن ادامه هم خواهد داد.

واگنر اما منکر بسیاری از سایر اتهاماتی است که به آن زده می‌شود. این گروه منکر این ادعا شده که صرب‌ها را به خدمت می‌گیرد و برای جنگ به اوکراین می‌فرستد. این تکذیب یک روز پس از آن انجام شد که گروهی از کنشگران در بلگراد دعاوی جنایی علیه این سازمان مطرح کردند. از‌جمله افرادی که در این دعاوی از آنها نام برده شده است، می‌توان به الکساندر بوتسان خارچنکو، سفیر روسیه در صربستان و الکساندر وولین، رئیس اداره امنیت و اطلاعات صربستان، اشاره کرد.

الکساندر ووچیچ، رئیس‌‌جمهوری صربستان نیز اخیرا گفته بود روسیه باید از تلاش خود برای به‌ خدمت گرفتن صرب‌‌ها به‌‌منظور جنگ در قالب نیروهای واگنر در اوکراین خودداری کند. ووچیچ که خواهان پیوستن کشورش به اتحادیه اروپا‌ست، گفته بود وب‌سایت‌ها و رسانه‌های اجتماعی روسیه تبلیغاتی به زبان صربی منتشر کرده‌اند که در آن، گروه واگنر خواهان داوطلب می‌شود. در این میان، شاهد اختلاف‌هایی میان پریگوژین و وزارت دفاع روسیه نیز بوده‌ایم. اتاق فکر «مؤسسه مطالعه جنگ» در واشنگتن با تحلیل این اختلاف‌ها اعلام کرد: «حملات شفاهی پریگوژین علیه وزارت دفاع روسیه مدام جسورانه‌تر می‌شوند».

ارتش پوتین؟‌

گروه واگنر فعالیتش را از حدود سال ۲۰۱۴ آغاز کرد و با اینکه خود را سازمانی خصوصی می‌داند، مخالفانش آن‌ را «ارتش شخصی پوتین» می‌نامند. پریگوژین اما بارها از کرملین و به‌خصوص مقام‌های ارتش روسیه به‌ دلیل عقب‌نشینی در جنگ اوکراین انتقاد کرده است. او در پاییز سال ۲۰۲۲ به‌ دلیل انتقادهای تندش از وزارت دفاع و سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه، تیتر رسانه‌ها شد. وزارت دفاع روسیه به‌تازگی تلاش کرده است نقش گروه واگنر در پیشرفت‌های تاکتیکی روس‌ها حول شهر سولدار در استان دونتسک اوکراین را کم‌اهمیت جلوه دهد. پریگوژین از وزارت دفاع به‌ دلیل صدور فرمان‌هایی که «استفاده از برخی وسایل الکترونیک شخصی در مناطق نبرد را محدود می‌کنند» انتقاد کرد. او در ضمن از وزارتخانه انتقاد کرد که به برخی سربازان اجازه ریش و سبیل گذاشتن نمی‌دهد. پریگوژین گفت: «ریش‌داشتن برای بسیاری از جنگجویان مسلمان و مسیحی ارتدکس مرسوم است. جنگ عرصه نیروهای فعال و بی‌باک است و نه سه‌تیغه‌ای‌هایی که تلفن‌های همراهشان را تحویل انبارها داده‌اند». پریگوژین پیش از آنکه به‌عنوان بنیان‌گذار واگنر معروف شود، لقب «آشپز پوتین» را داشت؛ چراکه شبکه‌ای از رستوران‌ها و خدمات آشپزی را در اختیار داشت که معمولا برای پوتین و میهمان‌های خارجی‌ مراسم شام برگزار می‌کردند. یوگنی پریگوژین متولد لنینگراد (سنت‌پترزبورگ کنونی) در سال ۱۹۶۱ است و در اواخر دوران اتحاد جماهیر شوروی، ۹ سال به جرم دزدی و جعلیات در زندان بود. پلیس فدرال آمریکا، ‌اف‌بی‌آی، برای اطلاعاتی که منجر به دستگیری او شود، ۲۵۰ هزار دلار جایزه تعیین کرده است.

پوتین در سخنرانی ابتدای سال 2023 خود که از تلویزیون دولتی به‌طور زنده پخش شد، هیچ اشاره‌ای به نقش واگنر در پس‌گرفتن سولدار نکرد و در عوض از وزارت دفاع تقدیر کرد. با‌این‌حال، وزارت دفاع در بیانیه‌های خود به نقش «داوطلبان جوخه‌های تهاجمی» اشاره کرد که اشاره‌ای به گروه واگنر به نظر می‌رسد. «مؤسسه مطالعه جنگ» در تحلیل خود نوشت: «وزارت دفاع روسیه پیش از این به‌ دلیل اشاره‌نکردن به نقش گروه واگنر هنگام اعلام فتح سولدار، با انتقاداتی مواجه شده بود».

با اینکه گروه واگنر عموما گرایش ایدئولوژیکی ندارد، برخی از عناصر آن به نیروهای راست افراطی و جنبش جهانی نئونازی‌ها که از پوتین به‌عنوان یک رهبر قدرتمند اروپایی دفاع می‌کنند، متصل بوده‌اند. نام این گروه اولین‌ بار در جریان جنگ در منطقه دونباس اوکراین در سال ۲۰۱۴ مطرح شد؛ زمانی که نیروهای روس در دفاع از جمهوری‌های خودخوانده دونتسک و لوهانسک علیه دولت مرکزی اوکراین جنگیدند. اما از آن پس، نیروهای واگنر به نامی آشنا در بسیاری تخاصم‌ها در خاورمیانه و آفریقا بدل شدند. این گروه، با دولت‌هایی که معمولا در ازای پرداخت هزینه از خدمات آن بهره می‌برند، روابطی مستقل دارد‌ اما همچنان عموما همگام با سیاست‌های کلی مسکو عمل می‌کند. سربازان واگنر به ارتکاب گسترده جنایات جنگی، ازجمله تجاوز جنسی، سرقت از مردم و شکنجه نیروهای خودی در صورت سرپیچی از فرمان، متهم می‌شوند. در ضمن، شواهد نشان می‌دهد که ارتش روسیه تسلیحات گسترده‌ای در اختیار این گروه قرار می‌‌دهد.

طبق برخی گزارش‌ها، این گروه در ماه‌های اخیر کوشیده است تا آن دسته از سربازان ارتش افغانستان را که در پی سقوط دولت این کشور و افتادنش به دست طالبان، از این کشور به کشورهای همسایه افغانستان گریخته‌اند، به خدمت بگیرد. البته پریگوژین منکر این ادعا شده و آن‌ را «موهومات دیوانه‌وار» خوانده است.