تفکر نقادانه و ارتقای اندیشیدن
«تفکر نقادانه درباره مسائل اخلاقی» و «معیارهای قابلیت در تفکر نقادانه» عنوان دو کتاب از مجموعه راهنمای اندیشه‌ورزان است که به‌تازگی در نشر نو منتشر شده‌اند. «تفکر نقادانه درباره مسائل اخلاقی» نوشته ریچارد پل و لیندا الدر ششمین عنوان این مجموعه است که با بازنویسی مهدی خسروانی منتشر شده است. در ابتدای کتاب توضیحاتی درباره این مجموعه آمده و از‌جمله به این نکته اشاره شده که کتاب‌های این مجموعه بر اساس مفهوم‌های سنجشگرانه‌اندیشی یا تفکر نقادانه نوشته شده‌اند.
شرق: «تفکر نقادانه درباره مسائل اخلاقی» و «معیارهای قابلیت در تفکر نقادانه» عنوان دو کتاب از مجموعه راهنمای اندیشه‌ورزان است که به‌تازگی در نشر نو منتشر شده‌اند. «تفکر نقادانه درباره مسائل اخلاقی» نوشته ریچارد پل و لیندا الدر ششمین عنوان این مجموعه است که با بازنویسی مهدی خسروانی منتشر شده است. در ابتدای کتاب توضیحاتی درباره این مجموعه آمده و از‌جمله به این نکته اشاره شده که کتاب‌های این مجموعه بر اساس مفهوم‌های سنجشگرانه‌اندیشی یا تفکر نقادانه نوشته شده‌اند. مبنای کتاب‌های این مجموعه به‌جز یکی یعنی کتاب «شفاف‌اندیشیدن»، نظریه ریچارد پل درباره تفکر نقادانه است. سنجشگرانه‌اندیشی طبق تعریف کتاب، دانشی است که هدفش افزایش توانایی ما در اندیشیدن، استدلال‌کردن و نقد‌کردن است. سنجشگرانه‌اندیشی بیش از آنکه به اندیشه‌ها بپردازد، به اندیشیدن می‌پردازد و سعی می‌کند کیفیت اندیشیدن ما را ارتقا بدهد. مخاطبان این کتاب‌ها، هم کسانی هستند که به‌طور‌حرفه‌ای به پژوهش و تدریس و تحصیل مشغول‌اند و هم کسانی که می‌خواهند در زندگی روزمره‌شان بهتر بیندیشند. مهدی خسروانی توضیح داده که این کتاب‌ها را به‌جای آنکه ترجمه کند بازنویسی کرده؛ چرا‌که می‌گوید این کتاب‌ها مخاطب‌محورند و از‌این‌رو لازم دیده که آنها را بر‌اساس نیازهای خواننده فارسی‌زبان متناسب کند. کتاب «تفکر نقادانه درباره مسائل اخلاقی» می‌کوشد مبانی استدلال و اندیشیدن سنجشگرانه درباره مسائل اخلاقی را بیان کند: «هدفمان این است که خواننده ضمن فهم نکته‌هایی که فهمیدن‌شان برای استدلال درباره موضوع‌ها و مسائل اخلاقی ضروری است، با ابزارهای فکری لازم برای این کار آشنا شود». از‌این‌رو خواندن این کتاب کمک می‌کند که خواننده مبنای اولیه‌ای برای اندیشیدن استدلالی و سنجشگرانه درباره اخلاق به دست آورد. درواقع در این کتاب تلاش شده تا حد امکان مبانی استدلال اخلاق‌شناسانه به اختصار بیان شود. کتاب می‌گوید که فهم این مبانی چندان دشوار نیست؛ اما مسئله در جای دیگری است: «در اینکه افراد خودمدار و گروه‌های جامعه‌محور دست به دست هم می‌دهند تا افراد باورهای گروهی را درونی کنند و به این مبانی عمل نکنند. به‌این‌ترتیب، افراد نمی‌توانند فراتر از باورهای جامعه‌شان بیندیشند و ایدئولوژی اجتماعی را حقیقت می‌پندارند. مفهوم‌های اخلاقی با مفهوم‌های ایدئولوژیک و حقوقی اشتباه گرفته می‌شوند و این اشتباه افراد را از انجام‌دادن کار درست بازمی‌دارد. اگر چشم‌مان به این مشکل (که در همه‌جای جهان وجود دارد) باز شود و اساس منطق اخلاق‌شناسی را بشناسیم، می‌توانیم نخستین گام‌ها را برای بهبود کیفیت استدلال اخلاق‌شناسانه برداریم. به عبارت دیگر، اگر بخواهیم، می‌توانیم تشخیص این نکته را بیاموزیم که چه زمانی رفتار ما به دیگران آسیب می‌رساند و چه زمانی زندگی آنها را بهتر می‌کند... . به‌دست‌آوردن و به‌کارگیری بینش‌های مربوط به استدلال اخلاق‌شناسانه نیازمند تمرین و صرف وقت است. این بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهیختگی و سنجشگرانه‌اندیشی است که در کتاب تفکر نقادانه درباره مسائل اخلاقی کوشیدیم دست‌کم مبانی اولیه‌اش را روشن کنیم. آشنایی با این مبانی، ضمن روشن‌ساختن این نکته که اندیشیدن سنجشگرانه درباره مسائل اخلاقی امر رازآلود و اسرارآمیزی نیست، اخلاق‌شناسی را روی پای خودش قرار می‌دهد؛ یعنی روی توانایی اساسی انسان‌ها در تشخیص آنچه به موجودات دارای احساس آسیب می‌رساند و آنچه به به‌زیستی‌شان کمک می‌کند».
کتاب دیگر این مجموعه، «معیارهای قابلیت در تفکر نقادانه» نیز نوشته ریچارد پل و لیندا الدر است که با ترجمه محمدرضا سلیمی و ویرایش مهدی خسروانی منتشر شده است. مترجم در مقدمه‌اش نوشته که این کتاب در اصل برای معلمان و استادان سنجشگرانه‌اندیشی نوشته شده و هدفش این است که چارچوبی برای ارزیابی توانایی و قابلیت دانش‌آموزان و دانشجویان در زمینه سنجشگرانه‌اندیشی فراهم کند. کتاب در ابتدا بحثی مختصر درباره سنجشگرانه‌اندیشی و ارتباط آن با آموزش کرده و سپس به ترسیم خطوط کلی و جزئیات این قابلیت‌ها پرداخته و آنها را به مفاهیم اصلی سنجشگرانه‌اندیشی ربط داده و در‌نهایت دستورالعمل‌هایی برای نمرده‌دهی آورده است. در پیوست کتاب درباره زیربنای نظری آن توضیحاتی داده شده و به این نکته اشاره شده که نظریه سنجشگرانه‌اندیشی که اساس نظری این مباحث را تشکیل داده مجموعه‌ای غنی از انگاره‌های به هم مرتبط است که اگر به‌طور عمیق فهمیده شوند، قابلیت‌های سنجشگرانه‌اندیشی را شکل می‌دهند: «در سنجشگرانه‌اندیشی چهار مجموعه اساسی از انگاره‌ها و مفهوم‌ها وجود دارد که آموزشگرانی که می‌خواهند قابلیت‌های سنجشگرانه‌اندیشی را در خود و دانش‌آموزان و دانشجویانشان پرورش دهند، باید بر آنها تسلط پیدا کنند. آن چهار مجموعه اساسی عبات‌اند از: عنصرهای اندیشه، سنجه‌های فکری جهان‌روا، فضیلت‌های فکری و پیش‌آمادگی‌های طبیعی ذهن که مانع پرورش سنجشگرانه‌اندیشی می‌شوند». کتاب تأکید دارد که آموزشگران به اندازه‌ای می‌توانند سنجشگرانه‌اندیشی را پرورش دهند که خودشان سنجشگرانه بیندیشند و ضعف آموزشگران می‌تواند مانع بسیار مهمی برای موفقیت دانشجویان در به‌دست‌آوردن قابلیت‌های سنجشگرانه‌اندیشی باشد: «آموزشگران، برای آنکه به دانشجویان کمک کنند تا متفکرانی ژرف‌اندیش شوند، باید خودشان عمیق بیندیشند؛ برای آنکه به دانشجویان کمک کنند تا تواضع فکری خود را پرورش دهند، باید خودشان تواضع فکری را در خودشان پرورش دهند؛ برای آنکه جهان‌نگری چند‌منطقی عقلانی و معقول را پرورش دهند؛ باید قبلا خودشان چنین نگرشی را در خود ایجاد کرده باشند. خلاصه، آموزش سنجشگرانه‌اندیشی مستلزم این است که آموزشگر درکی شفاف و روشن از سنجشگرانه‌اندیشی داشته باشد». تفکر نقادانه اگرچه جزئی از دروس رسمی و اجباری دانشگاه‌های ایران نیست؛ اما کارگاه‌ها و دوره‌های مختلفی در این زمینه برگزار می‌شوند؛ اما همان‌طو‌رکه «هیچ آموزش دیگری بدون ارزیابی کامل نمی‌شود، آموزش سنجشگرانه‌اندیشی نیز نیازمند منبعی برای ارزیابی توانایی‌های دانش‌آموزان و دانشجویان است». این کتاب چارچوبی برای ارزیابی توانایی‌های سنجشگرانه‌اندیشی دانشجویان فراهم می‌کند. این معیارها به مدیران و آموزشگران در تمام سطوح، از ابتدایی تا تحصیلات عالی، کمک می‌کند که میزان سنجشگرانه‌بودن تفکر و استدلال دانشجویان را در هر موضوع یا رشته ارزیابی کنند. همچنین دانشجویان و افراد دیگری نیز که مشغول خودآموزی سنجشگرانه‌اندیشی هستند، می‌توانند از این کتاب به‌عنوان ابزاری برای خود‌ارزیابی استفاده کنند.