سد چم‌شیر خواهرخوانده سد گتوند

‌ قصه پرغصه سد گتوند که باعث شوری آب و ضرر به اراضی پایین‌دست سد شد، دوباره دارد در سد چم‌شیر تکرار می‌شود. مطالعات احداث این سد به دهه 90 برمی‌گردد.  گزارش زمین‌شناسی سد در سال 91 منتشر شد. به بخشی از این گزارش توجه کنید. 70 درصد مخزن سد برروی سازند گچساران است، این سازند یکی از سازه‌هایی است که به‌شدت به انحلال نمک حساس است و ما این شکل را در سد گتوند هم داشتیم. در بخشی از سازند گچساران که به فروافتادگی دزفول معروف است، حداکثر آسیب‌پذیری و شکنندگی را داریم و توصیه زمین‌شناسان این است که در این محدوده تا جایی که امکان دارد، از عملیات تکنولوژیک مانند جاده‌سازی،  پل‌سازی و سدسازی جلوگیری شود. معلوم نیست با وجود توصیه کارشناسان زمین‌شناسی که باید به آن توجه می‌شد، چرا عملیات سدسازی بر روی رودخانه شور زهره در محل فعلی صورت گرفت. یکی از فعالان محیط زیست درخصوص رودخانه زهره معتقد است «آبریز رودخانه زهره سالانه حامل حدد دوونیم تن نمک است و این سازه سبب تجمع شورابه در مخزن می‌شود و ساخت سد سبب بالاآمدن آب در بالادست و حل یا رهاشدن نمک و گچ و در دیگر املاح که در لایه‌های بالایی زمین‌های منطقه قرار دارد، خواهد شد؛ یعنی علاوه بر آن دوونیم میلیون تن سالانه، ده‌ها یا صدها میلیون تن املاح دیگر هم کم‌کم یا ناگهان به آب رودخانه اضافه و در زیر دریاچه جمع خواهد شد. شوری آب و جمع‌شدن املاح پشت سد یک طرف واقعیت تلخ جانمایی سد چم‌شیر است؛ اما واقعیت دیگر ضرر بالفعلی است که با آب‌گیری سد متوجه استخراج نفت از منطقه می‌شود». محل سد در فروافتادگی منطقه‌ای است که به فروافتادگی دزفول معروف است. این فروافتادگی استعداد بالایی برای استخراج نفت دارد و هم‌اکنون 11 حلقه چاه نفت در منطقه وجود دارد که با آب‌گیری سد وزارت نفت مجبور است این چاه‌ها را از مدار خارج کند. حدس زده می‌شود که خسارت تعطیلی چاه‌های نفت بین هفت تا 11 میلیارد دلار باشد. به دیگر سخن ارزش نفتی که این چاه‌ها هم‌اکنون تولید می‌کنند، رقمی معادل عدد بالا است. در یکی از گزارش‌های وزارت نفت آمده است حتی اگر بتوانیم این چاه‌ها را کاملا ببندیم، باز‌هم امکان وجود دارد که مواد شیمیایی نفتی وارد آب مخزن شود و آلودگی شدید ایجاد کند. این آلودگی‌ها غیر از افزایش آلودگی شوری ناشی از املاح موجود در آب و املاح اطراف دریاچه سد است که می‌تواند باعث شود اهداف اولیه احداث سد چرم‌شیر که تأمین آب شرب و کشاورزی مردم استان‌های خوزستان و بوشهر بود، هم به خطر بیفتد. آب رودخانه زهره در‌حال‌حاضر فاقد کیفیت لازم برای شرب و کشاورزی است. حال پرسش این است که این آب فاقد کیفیت با 2.5 میلیون تن نمک سالانه وقتی با صدها میلیون تن نمک در مخزن سد مواجه شد، چه آبی روانه زمین‌های پایان‌دست یا لوله آب شرب می‌شود. به گفته صاحب‌نظران آب‌گیری سد چم‌شیر نابودی بخش شرقی خوزستان را رقم می‌زند؛ زیرا به دلیل آنکه عدم جریان آب رودخانه زهره که سالانه باعث تخلیه مقدار بسیار زیاد نمک به دریا می‌شود، کارایی خود را از دست می‌دهد و این نمک‌ها جمع شده و مابقی آب رودخانه بعد از سد چم‌شیر شورتر می‌شود. از همه مهم‌تر به علت نرسیدن آب به دشت‌های جنوب شرقی خوزستان با ریزگردهای زیادی مواجه خواهیم شد. از سوی دیگر مشکلی به نام آب شرب برای بخش شرقی خوزستان نداریم و سد چم‌شیر هم بنا نیست که به خوزستان آب شرب بدهد. غیر از شوری به گفته کارشناسان با توجه به وجود 11 حلقه چاه نفت که جزء غنی‌ترین مخازن نفتی کشور است، با آب‌گیری سد نفوذ هیدروکربن‌های نفتی به داخل مخزن سد حتمی است و بزرگی فاجعه زیست‌محیطی خدای ناکرده بعد از آب‌گیری سد معلوم و مشخص خواهد شد. گفته می‌شود وزارت نفت و سازمان محیط زیست درواقع با آب‌گیری سد مخالف‌اند؛ اما عوامل پشت پرده‌ای حضور دارند که از سدسازی سود برده و با همه معایبی که سد چرم‌شیر دارد، درصدد آب‌گیری این سد هستند. آنچه مهم است، علاوه بر قدرت‌های پنهانی که در پشت آب و سدسازی و سود افسانه‌ای آن جا خوش کرده‌اند، این بار ظاهرا پای چینی‌ها هم در میان است. سودی که شرکت‌های چینی از این سد برده و می‌برند، همه موانع ذکرشده را از سر راه خود برخواهد داشت. آقای فاضلی، مدیر امور مطالعات سد چم‌شیر و کارشناس فنی شرکت توسعه منابع آب و نیروی وزارت نیرو مصاحبه‌ای با روزنامه اینترنتی فراز دارد که عمق رد‌پای چینی‌ها و سود این کشور در ماجرای سد چرم‌شیر را نشان می‌دهد. در پروژه چم‌شیر، حدود 30 میلیارد دلار پول بلوکه‌شده ایران در چین وجود داشت که دولت چین به ایران بازنمی‌گرداند و درنهایت برای زنده‌شدن این پول توافق شد که چین از این پول به ایران وام دهد؛ یعنی از پول خودمان به خودمان!!! با توجه به جایگاه مدیر امور مطالعات سد چم‌شیر و اشراف و اطلاع ایشان از واقعیت تلخی که از آن یاد کردند، با توجه به سرمایه‌گذاری چینی‌ها در پروژه و اینکه سررسید وامی که چین البته از پول بلوکه‌شده خودمان با بهره 18 درصد برای ساخت به کنسرسیوم ایران و چین پرداخت کرده است، دی‌ماه است و دولت باید اولین قسط وام را در دی‌ماه پرداخت کند. مسئله آب‌گیری این سد با وجود اشکالاتی که هم از نظر شوری آب و هم مسدود‌شدن 11 حلقه چاه نفت که در بالا به آن اشاره کردیم، به ادعای طرف چینی به آنها ربطی ندارد و برابر توافق، حال که ساخت سد اتمام یافته است، باید آب‌گیری صورت گیرد تا قطعیت صورت وضعیت ساخت به امضای کنسرسیوم مشترک ایران و چین برسد و طرف چینی هزینه‌های خود به انضمام 18 درصد سود را به اقساط از ایران دریافت کند. درباره شوری آب در آینده البته موافقان احداث سد معتقدند نمکی که مخالفان از آن یاد می‌کنند، در عمق 40‌متری زمین مشاهده شده که خارج از حوزه گردش هیدرولوژی است و بررسی‌ها نشان می‌دهد که از شهرستان کازرون به سمت غرب هیچ گنبد نمکی وجود ندارد و گنبدهای نمکی به سمت شرق است؛ اما مخالفان می‌گویند چشمه‌های بالادست و پایین‌دست سد چم‌شیر شور است و درخواست شده است که پیش از آب‌گیری این سد با انجام مطالعات تکمیلی نسبت به عواقب شوری آب اطمینان حاصل شود. البته EC آب چم‌شیر هم‌اکنون دوهزارو 300 است که افزایش آن بعد از آب‌گیری حتمی است؛ اتفاقی که برای سدهای دیگر افتاد. برای نمونه سد کوثر که در محل سازند گچساران ساخته شده، پیش از آب‌گیری 600 و EC آب سد مارون در همین سازند هزارو 300 و پس از آب‌گیری به چهار هزار رسید. اگر همین فرمول نسبت به آب پشت سد چم‌شیر اتفاق بیفتد، آبی که EC آن دوهزارو 300 است، به بالای شش هزار خواهد رسید که کشاورزی پایین‌دست سد با آسیب جدیدی از نظر شوری آب روبه‌رو خواهد شد. موافقان احداث سد البته به مسئله دیگری بیشتر توجه دارند و آن وجود سیلاب‌های فصلی در منطقه است. کارشناسان موافق سازه سد چم‌شیر می‌گویند به دلیل بارندگی‌های زیاد که سالانه در حوزه آبریز رودخانه زهره واقع در استانه فارس، کهگیلویه‌وبویراحمر و خوزستان می‌بارد پیشگیری از خسارت‌های ناشی از سد مهم‌ترین دلیل احداث این سد بوده است. یکی دیگر از کارشناسان آقای ساسان بهزادی است که به نقل از او گفته می‌شود احداث سد بر روی رودخانه زهره با آورد سالانه دو میلیارد مترمکعب آب که تنها کمتر از چهار ماه در سال می‌بارد، بسیار ضروری است و 74 درصد از باران‌های سالانه در حوزه رودخانه زهره به‌صورت سیلابی است که این امر نیاز به احداث سد در این منطقه را بیشتر کرد است. به گفته آقای بهزادی با بهره‌برداری از این طرح 70 هزار هکتار زمین کشاورزی در خوزستان، 40 هزار هکتار زمین کشاورزی در بوشهر و 30 هزار هکتار نیز در کهگیلویه‌وبویراحمد تأمین می‌شود. موافقان و مخالفان احداث سد در ایران زیادند. در ایران تنها 60 سد بالای 65 متر احداث شده؛ درحالی‌که کشور همسایه ترکیه 185 سد بزرگ بیش از 65 متر دارد. موافقان بر این باورند که با بهره‌برداری از سد چم‌شیر انرژی برق آبی به میزان 482 کیلووات در سال است که به برق سراسری اضافه می‌شود. البته حجم بدنه و حجم مخزن سد هم درخورتوجه است؛ اما دغدغه اصلی را باید در شوری آب بعد از آب‌گیری سد دانست که عده‌ای آن را فاجعه زیست‌محیطی می‌دانند که باعث از‌بین‌رفتن کشاورزی پایین‌دست سد به جهت EC بالای آب خواهد شد. اگر واقعیت این باشد که 70 درصد مخزن سد در سازند گچی-نمکی گچساران است، چه اصراری بر آب‌گیری سد است. وقتی بیشترین چاه‌های نفتی در منطقه وجود دارد، پرسش این است که اصرار بر ساخت سد در این محل از کجا آب می‌خورده که با همه انتقادات، ساخته شده است. آیا جلوی ضرر را از همین‌جا نمی‌توان گرفت. دانشگاه تهران زیر نظر دو نفر از استادان، آقایان دکتر منتظری و دکتر بهلولی به سفارش شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران مطالعاتی را انجام داده است که در بخشی از این گزارش می‌خوانیم ... به‌ طور دقیق و با ادله علمی نتیجه‌گیری شده است که در صورت آب‌گیری سالانه 500 هزار تن نمک در مخزن سد حل خواهد شد. برای اینکه درک درستی از این عدد نجومی داشته باشید، فرض کنید اگر بنا باشد با کامیون‌های 10 تنی به داخل سد نمک بریزند، هر سال به 50 هزار کامیون نمک نیاز است و اگر هر کامیون پنج متر طول داشته باشد، باید 500 کیلومتر کامیون منتظر باشند تا بار خود را خالی کنند. من یک کشاورز هستم. با اینکه EC آب چاه‌های باغاتم هزارو 200 است و به روش قطره‌ای آبیاری صورت می‌گیرد، هرساله مجبوریم حداقل یک نوبت برای جلوگیری از شوری و نمک‌زدایی به‌صورت غرقابی نمک‌زدایی کنیم. حال اگر شوری آب آن هم با نمکی که پشت سد و درون مخزن به آب افزوده می‌شود و بالای شش هزار خواهد شد، چه محصولی کشت خواهد شد؟ «به خنده خواهم گفت خیارشور» و چرا اصرار بر آب‌گیری سد چم‌شیر؟ «خواهم گفت خواهرخوانده‌اش سد گتوند تنها نباشد». جناب محرابیان، وزیر محترم نیرو، گناه احداث سد چم‌‌شیر در این محل به گردن شما نیست. احداث سد از سال 93 شروع شده است؛ اما تاریخ، آب‌گیری آن را در دوره وزارت به نام شما خواهد نوشت. دستور دهید تحقیقات مخالفان آب‌گیری سد را هم برای‌تان بیاورند؛ مطالعاتی که برای رئیس‌جمهور سابق فرستادند؛ اما توجهی نشد. شما بدنامی آب‌گیری سد چم‌شیر را در دوران وزارت به نام خود ثبت نکنید.